Bəhaəddin Buxari. Şahi Naxşibənd.

 

       

   Övliyanın böyüklərindən və müsəlmanların göz bəbəyi olan yüksək alimlərdəndir. Seyid olub insanları Haqqa dəvət edən, doğru yolu göstərərək səadətə qovuşduran və "Silsiləyi aliyyə" deyilən böyük alim və vəlilərin on beşincisidir.

  Məhəmməd Ata Səmmasi ilə Əmr Külalın mürididir. Adı, Məhəmməd bin Məhəmməddir. Bəhaəddin və Şahı Nakşibənd kimi ləqəbləri vardır. Allahu təalanın sevgisini qəlblərə nəqş etdiyi üçün, "Naxşibənd" dəyilmişdir.

  1318-ci (H. 718) ildə Buxaraya beş kilometr qədər uzaqda olan Sıxarı Arifanda doğuldu. 1389-ci ildə (H. 791) Sıxarı Arifanda Rəbi'ul-əvvəl ayının üçündə Bazar ertəsi günü vəfat etdi. Qəbiri oradadır. İslam alimlərinin ən məşhurlarından olub, təsəvvüfdə ən yüksək dərəcələrə çatmışdır. Zamanında və özündən sonrakı əsrlərdə onun səbəbi ilə xeyli çox insan, hidayətə, doğru yola qovuşmuşdur.

  Zamanının böyük vəlilərindən Məhəmməd Ata Səmmasi, hələ o doğulmadan Sıxarı Arifana gəlmişdi. Bu gəlişində, burada bir böyük şəxsin qoxusu gəlir. Bu diyarda böyük bir vəli yetişəcək deyərək işarə etmiş, təriqətin imamı olacaq bənzərsiz bir şəxsin buradan zühur edib ortaya çıxacağını tələbələrinə və sevənlərinə müjdələmişdi.

   Daha sonra atası Seyid Məhəmməd Buxari belə izah etdi: "Oğlum Bəhaəddin dünyaya gəldikdən üç gün sonra, Hacı Məhəmməd Ata Səmmasi həzrətləri, bütün tələbələri ilə Sıxarı Arifana gəlmişdi. Mən onu çox sevər və məhəbbət bəsləyərdim. Sıxarı Arifəni təşrif edincə, yeni doğulan oğlum Bəhaəddini götürüb hüzuruna aparım və himmət, mənəvi kömək istəyim, beləcə bolluğa qovuşar dedim. Bu niyyətlə Bəhaəddini qucağıma alıb, Hacı Məhəmməd Ata Səmmasi həzrətlərinin hüzuruna apardım. Hacı Məhəmməd Ata Səmmasi, Bəhaəddini əlindən alıb, bağrına basdı və; "Bu bala, mənim oğlumdur. Mən bunu, mənəvi övladlığa qəbul etdim." buyurdu. Sonra üzünü tələbələrinə çevirib, aralarında ən məşhuru olan Seyid Əmr Külala belə dedi:

  "Sizə, bu yerdə bir böyük şəxsin qoxusu gəlir deyərdim.İndi bu tərəfə gəlirkən də, bura yaxınlaşdığımızda sizə əvvəl duyduğum qoxu yaxşıca artdı demişdim. Həqiqət budur ki, sizə bəhs etdiyim mübarək şəxs doğulmuşdur. Məhz o mübarək qoxu, bu mələk balanın qoxusudur. Bu bala, böyük bir şəxs olmalıdır." buyurdu. Beləcə hələ daha üç gündəlik uşaq ikən, zamanının ən böyük övliya və mürşidi kamili olan Hacı Məhəmməd Ata Səmmasi həzrətlərinin müjdəsinə, himmətinə və bolluğuna qovuşdu.

  Hələ daha kiçik yaşda ikən, övliyalığa aid yüksək nurlar və əsərlər təmiz alınında açıqca görünər, hidayət və irşad, haqqı tapınma və yol göstərmə nişanları yüksək simasından müəyyən olardı. Anası belə izah etmişdir: "Oğlum Bəhaəddin dörd yaşında ikən, evimizdə bir dana vardı. Bəhaəddin, doğumuna bir müddət daha olan bu inəyi göstərərək, elə anlayıram ki, bu inək şəbəkə başlı bir buzov doğacaq dedi. Bir neçə ay sonra inək, dediyi kimi bir buzov doğdu." Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin ilk mürşidi, onu mənəvi övladlığa qəbul edən və haqqında çox müjdələr verən Həci Məhəmməd Ata Səmmasidir. Əvvəl ondan istifadə etdi. Sonra bu mürşidi, onun yetişdirilməsini ən məşhur tələbəsi Seyid Əmr Külala həvalə etdi. Yeddi il Seyid Əmr Külalın məhəbbətinə iddiam etdi. Sonra da onun icazəsi ilə Mövlana Arif Dikgəraninin məhəbbətinə iddiam etdi. Yeddi il də onun yanında qaldı. Bundan sonra Kusam Şeyx və Xəlil Təyinin söhbətlərində oldu. Bir müddət də Xəlil Təyinin yanında qaldı. Ayrıca Mövlana Bəhaəddin Qışlağıdan hədis elmini öyrəndi.

  Sonra, Abdülhalık Goncdüvani həzrətlərinin ruhaniyetindən bolluq aldı. Üveysi olaraq yetişdirildi. Beləcə təsəvvüfdə və digər elmlərdə çox yaxşı yetişdi. Bu təhsil dövrəsini və təsəvvüfdə yetişməsini şəxsən özü belə nəql etmişdir: "Uşaqlıqdan yetkinlik çağına qədər, böyük mürşidim Məhəmməd Ata Səmmasinin məhəbbətində oldum. On səkkiz yaşına girdiyim sırada, atam məni evləndirmək istədi. Mürşidim Məhəmməd Ata Səmmasini dəvət etmək üçün məni Səmmasa göndərdi. Səmmasa çatıb mürşidmi görməklə şərəfləndim və əlini öpdüm. Məhəbbətinin bərəkətindən məndə elə bir hal hasil oldu ki, iddiamlı mürşidimin məhəbbətinə can atardım.

  O gecə ürəyimdəki bu arzu və istək ilə gecə yarısından sonra qalxıb dəstəmaz aldım və mürşidimin məscidinə gedib, iki rükət namaz qıldım. Başımı səcdəyə qoyub çox dua etdim. Dilimdən bu dua çıxdı: "Allahım, mənə bəla yükünü çəkməyə qüvvət ver. Mihnət və məhəbbətini çəkməyə taqət, güc ver." Səhər olunca mürşidimin hüzuruna getdim. Mənə baxıb, gecə olub bitənləri söylədikdən sonra; "Övladım, duada;

  "Ya Rəbbi, razı olduğun şeyi bu zəif və gücsüz quluna, fəzlin və kərəminlə lütf et." deməlidir. Çünki Allahu təalanın razılığını qazanan kimsəyə bəla gəlməz. Əgər Allahu təala, hikməti əzəlisiylə sevdiyi bir quluna bəla göndərsə, öz inayətiylə o quluna qüvvət və dözüm lütf edər və o bəlaya tutulmasının hikmətini bildirər. Bəla istəməkdə çətinlik vardır." buyurdu. Daha sonra süfrə açılıb, yemək verildi. Mürşidim, süfrədə bir somun çörəyi alıb verdi. Çörəyi çəkinərək aldım. Bu utancaqlığımı görüb; "Çörəyi götürməkdə çəkinirsən. Lakin bu çörək, yolda lazım olacaq." buyurdu.

  Nəhayət dəvətimiz üzərinə tələbələriylə birlikdə kəndimiz Sıxarı Arifana getmək üzrə yola çıxdıq. Mən, mürşidimin mindiyi heyvanın üzəngiləri yanında gedirdim. Ruhum zövqlə dolmuş olduğundan ürəyimdə heç bir dünya düşüncəsi yox idi. Eşq və şövqlə dolu olan ürəyim həyəcanla çarpardı. Allah sevgisindən başqa hər şey ürəyimdən çıxmışdı. Bu sırada ürəyim dünyaya meyl edəcək olsa, mürşidim dərhal; "Qəlbini ayrılıqdan qoru." buyurardı.

   Mürşidimin bu kəramətini və kəşfini gördükcə, məhəbbətim qat qat artırdı. Yolumuz bir kəndə düşdü. O kənddə mürşidimin dostlarından biri bizi qarşılayıb evinə dəvət etdi. Mürşidim də bu dəvəti qəbul edib, o şəxsin evinə getdi.

   Ev sahibinin, xəcalətindən iztirab içində üzü qızardı. Bunu görən mürşidim, o adama; "Sənin iztirabının səbəbi nədir?" dedi. O da; "Əfəndim, sizə yemək ikram etmək istəyirəm, lakin süddən başqa bir şeyim yoxdur." dedi. Bunun üzərinə mürşidim mənə; "Bəhaəddin, sənə verdiyim çörəyə ehtiyac oldu. O çörəyi ver." dedi. Çörəyi çıxarıb verdim. Ev sahibi də südü gətirib süfrəyə qoydu. Çörəyi südə batıraraq yedik və hamımız doyduq. Bu kəraməti qarşısında mürşidimizə heyranlığımız artdı. Sonra qalxıb yolumuza davam etdik.

  "Mürşidim Məhəmməd Ata Səmmasi vəfat edincə, atam məni Səmərqəndə apardı. Orada olan böyük alim və vəliləri ziyarət edib, mənim üçün dua və himmət istədi. Sonra Sıxarı Arifana döndük. O günlərdə Əli Ramıdanı həzrətlərindən gəlib, əmanətən saxlanmaqda olan tacı mənə verildi.

  O anda ürəyim Allahu təalanın məhəbbəti ilə dolub, daşdı. Sonra mürşidim Seyid Əmr Külal, Sıxarı Arifana gəldi. Mənə çox iltifat edib; "Hacı Məhəmməd Ata Semmasi, mənə; "Oğlum Bəhaəddinin yetişməsi ilə maraqlan. Ondan şəfaətini əsirgəmə! Əgər onun yetişməsində qüsur etsən, sənə haqqımı halal etmərəm." buyurdu. Mən də bu vəsiyyəti üzərinə sənin yetişməyin ilə maraqlanacağıma söz verdim." dedi.

  Seyid Əmr Külal həzrətləri Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin yetişməsi üçün  məşğul olub, onu təsəvvüfdə yüksək dərəcələrə çatdırdı. Hətta bir gün ona belə buyurdu:

  "Mürşidim Hacı Məhəmməd Ata Semmasinin sizin tərbiyəniz ilə əlaqədar vəsiyyətini yerinə çatdırdım. Sizi istənilən şəkildə yetişdirdim. Həm hal baxımından, həm də elm baxımından yüksək bir himmətə sahib olsan. İndi hara getməyi arzu etsən gedə bilərsən. Hər kimdən olursa olsun, məhəbbətində olmaq və istifadə etmək barəsində sərbəstsən. Tərəfimizdən sizə icazə və sənəd verilmişdir. Bizdə olan hal və mövqeləri sizə çox verdim. Bostanı sənin üçün quru etdim. Yəni sinəmdə, ürəyimdə olanların hamısını sənə verdim. Ruhaniyət quşunu, insanlıq yumurtasından (dar nəfs çərçivəsindən) çıxardım.

  Amma sənin himmət quşun, yüksəklərdə uçur. İndidən sonra icazəlisən, icazəlisən, icazəlisən." Bəhaəddin Buxari həzrətləri, mürşidi Əmr Külal həzrətlərinin bu sözləri üzərinə Mövlana Arifin məhəbbətinə gedib, yeddi il də onun yanında qaldı. Sonra Xəlil Ata həzrətlərinin yanına gedib, on iki el məhəbbətində oldu. İki dəfə Həcca getdi.

  İkinci həccində Herata gedib, Mövlana Zeynüddin həzrətləriylə üç gün söhbət etdi. İkinci Hacı gedişində Hicazdan dönüb, bir müddət Mərv şəhərində iqamət etdi. Daha sonra Buxaraya dönüb orada yerləşdi. Əmr Külal həzrətlərinin vəfatından sonra, insanlara doğru yolu göstərib, rəhbərlik vəzifəsini etdi.

  Şahı Nakşibənd həzrətləri belə izah etmişdir: "Bir gecə yuxumda, Türk alimlərindən Hakim Ata, məni yetişdirməsi üçün tələbələrindən birinə həvalə etdi. Salehə bir nənəm var idi, yuxumu ona izah etdim. "Oğlum, sənin Türk alimlərindən nəsibin vardır." dedi. Bunun üzərinə yuxuda gördüyüm o dərvişin simasını xatirimdə tutdum və qarşılaşacağım günü gözlədim.

  Bir gün Buxara bazarında, Hakim Ata təyin etdiyin yuxumda məni yetişdirməsi üçün özünə həvalə edildiyi şəxs ilə qarşılaşdım. Adı Xəlil Ata idi.

  Mən onu dərhal xatırlayıb, tanıdım. Lakin heç cür yanına yaxınlaşıb söhbət edə bilmədim. Bundan ötəri kədərli bir halda evə döndüm. Axşam bir kimsə evimə gəlib, Xəlil Ata səni çağırar dedi. Bu xəbərə çox sevindim və bir miqdar hədiyyə tapıb, dərhal hüzuruna getdim. Məhəbbətiylə şərəfləndim. Mənə çox şey dedi. Yuxunu izah etmək istəyincə; "Sənin xatirində olanı biz bilirik, izah etməyinə ehtiyac yoxdur." buyurdu.

   Bundan sonra uzun zaman məhəbbətinə davam etdim. Çox bolluq alıb, istifadə etdim. Bir müddət sonra Mavəraünnəhr sultanının vəfat etməsi üzərinə, oranın xalqı, Xəlil Atanı sultanlıq etməsi üçün Buxaradan Mavəraünnəhrə dəvət etdilər. Dəvəti qəbul edincə mən də birlikdə getdim. O taxta oturdu. Mən də xidmətinə davam etdim.

  Özündə çox kəramətlər görülərdi. Mənə şəfqət və söhbət göstərib yetişdirdi. Beləcə orada altı il sürən sultanlığı əsnasında də xidmətində oldum. Özünə o qədər yaxın oldum ki, hər sirrinə vəqf, işlərində idarəçi oldum. Görünüşcə digər xidmətçilər kimi işlədim. Xalçamı bildirməzdim. Altı il sonra bu böyük alim taxtdan endi. Sultanlığı sona çatdı. Bundan sonra Zəyvərtun kəndinə yerləşdim. Yenə belə nəql etdi:

  "Məndə təsəvvüf hallarının görüldüyü ilk günlərdə mübarək bir şəxs ilə yaxınlığım oldu. Bu şəxs mənə; "Səni Haqqın dostlarından görürəm." dəyincə, "Ümid edirəm ki, sizin təvəcünüz və köməyinizlə dostlardan olaram." dedim. Dedi ki: "Arzular qarşısında nəfsin ilə nə haldasansa?" "Tapınsam şükr edərəm, tapına bilməzsəm səbr edərəm." dedim. "Bu asan bir işdir. Əsl iş, nəfsini bir yerdə hapsedip, çörək və su verməyəcəksən və nəfsin o hala gəlmiş olacaq ki, sənə itaətsizlik etməyib, boyun əysin." buyurdu. Bunun üzərinə o şəxsə yalvardım. Bu hala qovuşmam üçün kömək etməsini istədim.

   Buyurdu ki: "Nəfsinin, başqalarından ümidsiz və tək qalacağı bir səhraya gedəcəksən, Allahu təalaya ibadət ilə məşğul olacaqsan və orada üç gün qalacaqsan, dördüncü gün təsvir edəcəyim bir dağa gedəcəksən, qarşına çılpaq ata minmiş bir kimsə çıxacaq. Ona salam verib keç. Üç addım keçdiyin zaman sənə o; "Ey gənc! Döz sənə çörək veriləcək." deyəcək. Sən heç aldırmayıb, çörəyi götürmədən keçib gedəcəksən.

   Bu şəxsin əmri üzərinə, söylədiyi kimi üç gün səhrada tək qalıb ibadət ilə məşğul oldum. Dördüncü gün təsvir etdiyi dağın ətəyinə getdim. Gedərkən buyurduğu kimi ata minmiş bir şəxs qarşıma çıxdı. Salam verib, keçdim. Mənə; "Cavan sənə çörək verim." dedi. Mən əsla aldırmadım və çörəyi götürmədən keçib getdim. Sonra, mənə bunları etməmi tövsiyə edən şəxsin hüzuruna getdim.

   Mənə; "Bəhaəddin! Bundan sonra insanların xatir və könüllərini alıb, düşkünlərin xidmətində olub, zəiflərə və könlü qırıq olanlara ikram və hörmətdə olacaqsan! Elm öyrənmə barəsində cəhd göstərərək, kimsəsizlərə yoldaş olub, onlara qarşı təvazö göstərəcəksən!" buyurdu. Bu şəxsin əmrlərini də yerinə çatdırdım. Uzun zaman bu yolda davam etdim. Sonra təkrar hüzuruna çıxışımda. Buyurdu ki:

   "Bəhaəddin! Bundan sonra da heyvanlara baxacaqsan. Onlar, səni yaradan Rəbbinin məxluqlarıdırlar. Əgər yük çəkən heyvanların bədənlərində yara görsən müalicə edəcəksən." Bu əmrə də tabe olaraq çox səy göstərdim. Yolda əgər önümə bir heyvan gəlsə, o keçənə qədər dözərdim. Heyvanın qabağına keçməzdim və gecələri izlərinə üzümü sürüb, Allahu təalaya yalvarardım. Bütün bunlar, içimdəki nəfs düşməninin qırılması, islah olması üçün idi.

  Yeddi il belə davam etdim. Sonra təkrar o şəxsin hüzuruna getdim. Buyurdu ki: "Bəhaəddin! Bundan sonra yolların xidmətiylə məşğul ol, yolları süpürüb təmizlə, gəlib keçənlərə mane olan şeyləri götür. İyrənc şeyləri yollardan götürüb, görünməz bir yerə at. Yollardan gəlib keçənlər əziyət çəkməsinlər və narahat olmasınlar." Bu əmrinə də tabe olaraq, bir müddət də bu işlə məşğul oldum. Bu şəxs nə əmr etmişsə, böyük bir bağlılıq ilə hamısını yerinə yetirdim. Bu xidmətləri edərkən, Allahu təalanın nə qədər nemətləri və lütfkarlıqları mənə göründü. Nəfsim yaxşıca əzildi.

   Allahu təaladan başqa hər şeydən xilas olub, ruhaniyət dərəcəsinə çatdım. Bu sırada mənə Allahu təaladan xeyli çox sirlər təcəlli etdi." Bəhaəddin Buxari Şahı Nakşibənd həzrətləri yenə təsəvvüfdəki ilk hallarını belə izah etmişdir:

  "Təsəvvüf hallarından cəzbə halı çoxalıb qərarsız düşdüyüm günlərdə, gecələri ay işığında qəbirstanlıqda gəzərdim. Bir gecə, davamlı ziyarət edilməkdə olan üç böyük şəxsin məzarını gördüm. Hər birinin qəbirində yanmaqda olan bir şam vardı. Şamların yağı və fitilləri olduğu halda çox sönük yanırdılar. Fitillərini hərəkət etdirmək lazım idi ki, parlaq yanıb, çox işıq versinlər. O şamları eləcə buraxıb, Hacı Məhəmməd Qəyyumun qəbirinin başına getdim. Mənə orada Hacı Əhməd Eçkarnəvinin qəbirinə getməm işarə olundu, oraya getdim.

   Onun qəbirinin başına, bellərində qılınc olan iki adam gəldi. Məni tutub, bir heyvana mindirdilər. Heyvanın istiqamətini Məzdahin tərəfinə çevirib, getdilər. O gecə səhərə doğru Məzdahin qəbirstanlığına çatdım. Orada da digər qəbirlərdəki kimi bir şam yanırdı. Lakin o da sönük yanmaqda idi. Qibləyə qarşı dönüb oturdum. Bu sırada mənə özümdən keçmə halı gəldi. Qiblə tərəfində bir divar gördüm. Divar yarılıb, yaşıl örtülər ilə bəzənmiş bir taxt və bu taxt üzərində bir şəxs oturmuşdu. Ətrafında isə izdiham vardı. İçlərində Məhəmməd Ata Səmmasi həzrətləri də vardı. Yalnız onu tanıyırdım. Bunların vəfat edən və bu yolun böyükləri olduğunu anladım.

  Lakin kürsünün üzərində oturan kimdir deyə maraqlanırdım. Mən belə düşünərkən, kürsü ətrafında olan camaatdan biri mənə belə dedi: "Kürsü üzərində oturan mübarək şəxs, Hacı Abdülhalık Goncdüvanidir. Ətrafındakı camaat isə, onun xəlifələri; Hacı Əhməd Sıddıq, Hacı Övliya Gülən, Hacı Arif Rivəgəri, Hacı Məhəmməd İncirfagnəvi, Hacı Əli Ramıdanıdır." Sonunda mürşidim Məhəmməd Ata Səmmasini göstərərək; "Bunu, sən həyatda ikən gördün, o sənin şeyxindir. Sənə tac verdi. Onu tanıdınmı?" dedi.

   "Bəli mürşidmi tanıdım lakin qoyduğu tacın harada olduğunu bilmirəm." dedim. "O sənin evindədir. Onu sənə kəramət olaraq verdilər ki, bir bəla gələcək olsa, onun bərəkətiylə bəla def edilər." buyuraraq müjdələdi. Camaatdan mənə dedilər ki: "Diqqət yetir, qulaq as, indi sənə Abdülhalık Goncdüvani həzrətləri nəsihət verəcək! O nəsihətdən başqa bir şeylə Haqq yolunda gedilməz.

   Hacı həzrətlərinin əlini öpmək üçün icazə istədim. Mənə icazə verildi. Qalxıb yaxınlaşdım. Salam verib, ədəblə əlini öpdüm. Sonra hüzurunda ədəblə ayaq üstə dayandım. Təsəvvüfdə irəliləmək barəsində buyurdu ki: "Qəbirlərin başında şamların sənə elə göstərilməsi, sənin bu yolda qabiliyyət sahibi olduğuna əlamətdir. Lakin, fitil kimi olan qabiliyyəti hərəkətləndirmək lazımdır ki, bu qabiliyyət ortaya çıxsın. Haqqın gizli sirrləri sənə açıq olsun. Hər vəziyyətdə dinimizin yollarında getmək, əzm və sünnəsyi səniyyə üzrə olmaq lazımdır. Əmrlərə və qadağalara tabe olmaq barəsində istiqamət üzrə olacaqsan.

   Bidətlərdən, Peyğəmbər əfəndimiz və yoldaşları zamanında olmayıb sonradan çıxan, ibadət olaraq edilən şeylərdən və sənədlə əməl etməkdən uzaq dayanacaqsan. Hədisi şərifləri öyrənib, əməl edərsən." Sonra camaatdan mənə dedilər ki: "Sabah tələsik Nəsəf tərəfinə gedəcəksən. Seyid Əmr Külalın xidmətində olacaqsan. Oraya gedərkən yolda qoca bir şəxs ilə qarşılaşacaqsan. O sənə isti bir kökə verəcək. Çörəyi götür, lakin onunla heç danışma. O qocanın önündən keçdikdən sonra bir karvana, sonra da ata minmiş bir adama rast gələcəksən, o sənin qarşında tövbə edəcək. Sən, o evindəki mübarək tacını götür, Əmr Külala apar." Bu söhbətdən sonra məndəki o hal gedib, köhnə halıma döndüm.

  Dərhal başında olduğum qəbrin yanından ayrılıb, Zəyvərtun tərəfinə getdim. Evimə çatıb, mənə verilmiş olan tacı istədim. Gətirib verdilər. Onu geyincə halım dəyişdi. Tam fərqli bir hala düşdüm. Tacı götürüb yola çıxdım. Səhər namazı vaxtında Mövlana Şəmsəddinin məscidinə çatdım. Səhər namazını orada qılıb, o gün Əynə adındakı kənddə qaldım. Sabahısı gün günəş çıxarkən Nəsəf tərəfinə hərəkət etdim. Yolda, əvvəldən böyüklərin işarə etdiyi kimi, bir qocaya rast gəldim. Mənə bir çörək verdi. Çörəyi götürüb, heç bir şey söyləmədən keçib getdim. Sonra bir karvana rast gəldim. Karvanın başı mənə; "Ey igid, haradan gəlirsən?" dəyincə; "Əynə kəndindən." dedim. Nə vaxt yola çıxdığımı soruşdular. "Günəş çıxarkən." dedim. Karvana rast gəldiyim vaxt quşluq vaxtı idi. Karvandakılar bu sözümü eşidincə heyrətlənib; "Əynə kəndi bura dörd fərsah, təxminən 24 km məsafədədir. Səhər vaxtı çıxılsa, ancaq bura ilkindidən sonra gəlmək olar." dedilər. Karvanı da keçib getdim. Karvanı keçdikdən sonra bir atlıya rast gəldim. Mənə; "Sən kimsən? Səni görüncə içimə bir qorxu düşdü." dedi. "Mən elə bir kimsəyəm ki, sən mənim önümdə tövbə edəcəksən." dedim. O atlı yanıma gəlib tövbə etdi. Şərab yüklü bir atı vardı. Atın üzərindəki şərabı yerə tökdü. Onu da keçib yoluma davam etdim. Nəsəf tərəflərində bir kəndə gəldim. Seyid Əmr Külalın orada olduğunu öyrəndim. Hacəgan böyüklərinin mübarək tacını çıxarıb verdim. Bir müddət sükut etdikdən sonra; "Bu tac, Hacəgan böyüklərinin mübarək taclarıdır." buyurdu. "Bəli əfəndim." dedim.

   Davam edərək; "Bu tacı şərifi götürməkdə iki şərt vardır. Birinci şərt; bunu qorumaq, ikincisi; zərurətini yerinə yetirmək. Bu iki şərt, böyüklərin (Hacəganın) yolunda olmaq və bizə xidmətdir. Bundan sonra mən də bu şərtlərə tabe olmaq üzrə tacı götürüb qəbul etdim." buyurdular. Yenə belə izah etmişdir:

   "Təsəvvüfdə irəliləmək üçün çalışdığım ilk günlərdə, bir yerdə iki adamın söhbət etdiyini görsəm, gedər onlara qatılardım. Onları dinlərdim. Əgər Allahu təaladan, Rəsulullahdan, Qurani Kərimdən danışıb, xeyr olan işlərdən bəhs etsələr, məmnun olar fərahlıq duyardım. Boş şeylər danışanlardan isə, kədər duyaraq uzaqlaşardım." "Haqq yolda irəliləyib, günahlardan təmizlənməyə və yetkinləşməyə çalışdığım günlərdə, bir gün yolum bir qumarxanaya düşdü. İnsanların qumar oynadıqlarını gördüm. Bunlardan iki adam qumara elə alüdə olmuşdur ki, heç bir şeyin fərqində deyildi. Beləcə bir müddət davam etdilər. Nəhayət biri itirdikcə itirdi. Nəyi varsa ortaya qoydu, onları da uduzdu. Dünyalıq nəyi varsa hamısı bitdi. Buna baxmayaraq, qumar oynadığı adama belə deyirdi: "Bu qədər itkimə baxmayaraq, bu oyunda başımı da versəm oyundan imtina etmərəm." Qumarbazın, qumar oynayıb bu qədər zərər və ziyan görməsinə baxmayaraq, o oyuna olan ehtirası mənə ibrət oldu.

   Haqq yolunda gedib daha da yetkinləşə bilmək üçün, məndə elə bir səy hasil oldu ki, o gündən etibarən Haqq yolunda tələbim hər gün bir az daha artdı." "Tövbə edib, təsəvvüfə yönəlmə belə oldu. "Ailəmə və uşaqlarıma qarşı ürəyimdə sevgi və məhəbbətim çox idi. Bir gün evimdə oturarkən, ailəmə və uşaqlarıma çox iltifat göstərdim. Bu sırada birdən qulağıma gizli bir səs gəldi. "Hər şeyi buraxıb Allaha dönmə zamanı daha gəlmədimi?" deyildi. Bu səsi eşidincə halım dəyişdi. Oturduğum yerdə dayana bilməz oldum. Dərhal yaxındakı çaya gedib, paltarmı yudum və qüsl etdim. Sonra iki rükət namaz qıldım. Bir daha günah işləməmək üzrə tam bir tövbə etdim. Hər şeydən əl çəkib, Allahu təalaya döndüm. Nə qədər illər etdiyim o iki rükət namazın arzusundayam.

    Bu yola girdikdən sonra Zəyvərtun kəndində oturdum. Beş vaxt namazımı bu kəndin məscidində edirdim. Bir gün necə oldusa, bir vaxt namazı camaatla etməyi qaçırmışdım. Məscidin, alim və təqva sahibi bir imamı vardı. Mənə; "Mən səni, ibadət meydanının safını dolduran ərlərindən zənn edərdim. Məgər sən, saf dolduran ər deyil, saf qıran imişsən." dedi. Buna qarşılıq imama; "Şəxsi əliniz, haqqımda belə düşünürsünüz, lakin mən zərli və parlaq bir tuncam." dedim. Belə dəyincə, imam əfəndi bu beyti oxuyaraq cavab verdi: Ürəyinin istiqamətini eşq bazarına çevir,

Dəmirin xalis olması atəş ilədir.

  Bu söz ürəyimə çox təsir etdi və içimə elə bir dərd saldı, məni elə bir eşqə saldı ki bu eşq ilə qərarsız qaldım. Bundan sonra Allahu təala mənə lütf və kərəmindən qapılar açdı. Əvvəlki dostlarımdan bir neçəsi, bir gecə yoluma çıxdılar. Mənə hər biri bir şeylər söylədi. Beləcə mənim onlara bənzəməyim üçün çox səy göstərdilər. Onlara tabe olmaq istəyərkən, Allahu təalanın inayəti ilə bir ayəti kərimədə bildirildiyi kimi,

   Allahu təalanın açdığı qapını bağlamağa və bağlamış olduğu qapını açmağa kimsənin gücü çatmaz dedim. Bu söz, köhnə dostlarıma çox təsir etdi. Onlar da mənim yoluma girdilər. Mənim bütün səyim, Allahu təaladan başqa hər şeyi buraxıb, Allahu təalanın razılığına qovuşmaq idi. Allahu təalaya sonsuz həmdi sənalar olsun ki, mənə inayəti Rəbbani, Allahu təalanın köməyi çatdı və məqsədimə qovuşdurdu."

  Şahı Nakşibənd həzrətləri belə izah etmişdir: "Tələbəliyimin ilk günlərində, böyük mürşidim Hacı Məhəmməd Ata Səmmasi həzrətlərinin əmr etdiyi şeylərin hamısını yerinə yetirdim. Bunların faydalarını və təsirlərini özümdə gördüm. Mürşidim mənə, Rəsulullah əfəndimizin və Əshabı kiramın yolunda olmamı söyləmişdi. Mən bu vəsiyyəti yerinə yetirdim. Bu barədə son dərəcə diqqət və səy göstərdim. Alimlərin məclisinə davam edib, nəsihətlərini dinlədim. Alimlərin əsərlərini oxuyub, bildirilənlərə görə əməl etdim.

    Allahu təalanın lütfkarlığıyla bunların faydasını gördüm. Təsəvvüfdə ən faydalı və məqsədə tez qovuşduran şey, Allahu təalaya canı könüldən, özündən keçərək dua və niyaz etmək, yalvarmaq və Allahu təalanın razılığını istəmək, nəfsi əzmək, onu məğlub etməkdir. Məhz bunun üçün bizi bu qapıdan içəri aldılar. Hər nə tapdıqsa, bu səbəblə tapdıq. Bu məkanda sarı üz və köhnə paltar axtararlar. Atlas və ipəyin bazarı bura deyil.

   Bir saleh, həqiqət yolunda öz nəfsini Fironun nəfsiylə müqayisə etməli və öz nəfsini onun nəfsindən yüz min dəfə daha aşağı görməlidir. Əgər belə olmazsa, o saleh, həqiqət yolunun əhli ola bilməz. O yolda yoxluq, nəfsi təmizləmək asan deyil. Lakin bu, yolda məqsədə çatmaq üçün bir ip ucudur. Elə mən də bunun üçün, nəfsimi varlıqların hər təbəqəsinə nisbət edib, bu yolda getdim. Nəfsimi kainatdakı hər şey ilə müqayisə etdim. Həqiqətdə hər şeyi, hər varlığı, hər məxluqu daha üstün və daha xoş gördüm. O hala gəldi ki, nəfsim ilə varlıqlardan hər hansı biri arasında müqayisə edərək düşündüm. Özümü aşağı və aciz gördüm.

   Bu, mənim içimdəki hər cür çirk və pası təmizlədi. Kainatda nə varsa hamısından fayda gördüm. Lakin nəfsimdən heç bir fayda görmədim. Nəfsimin qabağına keçməmiş olsaydım, onu tərbiyə etməsəydim və öz istəyi ilə baş-başa buraxsaydım, məni bu qapıdan içəri qoymadıqları, bu mövqeyə qoymadıqları kimi, nəfsimin daha mənə nə qədər zərərləri toxunacaqdı." Yenə belə izah etmişdir:

  "Gəncliyimdə Allahu təalaya yalvarıb; "Ya Rəbbi! Mənə köməyini lütf et. Bu yolun ağırlığını çəkməyə qüvvət ver. Bu yolda nə qədər riyazət, nəfsin istəklərini etməmək və mücahədə, nəfsin istəmədiyi nə varsa edim." deyə dua etdim. Allahu təala duamı qəbul buyurub, mənə elə bir qüvvət və qüdrət lütf etdi ki bu yolun nə qədər zəhmət və məşəqqəti varsa hamısına dözdüm. Nə etmək lazımsa Allahu təalaya həmd olsun etdim. İndi qoca yaşımda, riyazətdən və nəfsimlə mübarizədən xilas olmuş oluram...

   Övliyayı kiramın ruhlarına təvəccöh edir, hamısının ruhaniyətlərinin əsərini görürdüm." Şahı Nakşibənd Nakşibənd Bəhaəddin Buxari həzrətləri elə bir ulduz olaraq yetişdirildi ki irşad səması onunla bəzəndi. O, ucu bucağı olmayan bir elm və mədəniyyət dənizi idi. Hər harada cəhalət zülməti varsa, onu üstün nurları ilə örtdü, bağladı. İnsanlara üstün şanını izah edən nə qədər işarələr göstərdi. Ölü qəlbləri diriltdi. Ruhlara qüvvət verib canlandırdı. Xeyli çox kəramətlərin sahibi oldu. İnsanları irşad etməyə, doğru yolu göstərməyə başladığının xəbəri bütün fəzanı doldurdu. Şərqin və qərbin ürəyi onunla sevincə boğuldu. Kisralar və sultanlar onun qarşısında ədəblə dayandı, ona salama gəldi. Səhradaki vəhşi heyvanlar belə kömək istəməyə gəldi. Bu da onun kəramətlərindən və mənkibələrindən bir neçəsi:

   Bir dəfə Nəsəfdə böyük bir quraqlıq oldu. İstidən torpaq çatlayıb, məhsullar qurumağa başladı. Xalq, günlərlə yağış gözlədi. Lakin bir damla belə düşmədi. Nəsəf xalqı, Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin duasını almaq üçün aralarından birini hüzuruna göndərdilər. O da gəlib vəziyyəti ifadə etdi. Nəsəf əhalisi quraqlıqdan ötəri qəmli və kədərlidir, dedi. Bunun üzərinə, Bəhaəddin Buxari həzrətləri buyurdu ki: "Kədərlənməsinlər, Allahu təala onlara yağış göndərəcək." Aradan qısa bir zaman keçdi, Nəsəfə yağış yağmağa başladı. Bir gün və bir gecə davam etdi. Quraqlıq qalxıb bolluq oldu.

   Bir tələbəsi belə izah etmişdir: "Mən kiçik yaşda Cənanyan deyilən yerdən Buxaranın yanına gəldim. Alimlərin dərslərinə davam etdim. Sonra ürəyimə Kəbəni ziyarət etmə arzusu düşdü. Məkkəyə gedib, Kəbəni ziyarət etmək şərəfinə qovuşdum. Buxaraya döndüm. Lakin nəfsim çox azğın idi. Hətta quldurluq edəcək qədər pis bir halda idi. Mən bu halda ikən, bir çəkilmə halı hasil oldu. Bu hal, məni istər istəməz, Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin hüzuruna sürüdü. Hüzuruna gedəndə, məni yanına yaxınlaşdırdı. Sonra peysərimə elə bir vurdu ki, yediyim sillənin təsirindən nəyə uğradığımı bilmədim. İstəməyərək qışqırdım. Bəhaəddin Buxari həzrətləri bu halıma hirslənib; "Sus!" dedi. Sonra da; "Əgər səbr edib o nərəni atmasaydın, bir söhbətlə işin tamam olardı." buyurdu."

   Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin tələbələrindən Şeyx Ömər Daşkəndi belə izah etmişdir: "Mənim, Bəhaəddin Buxariyə söhbətim və tələbə olmam belədir: Əvvəl Daşkənddə tələbələrindən bir qisimini tanımışdım. Onlar ilə söhbət edər, xidmətlərində oldun. Söhbət əsnasında mənə, Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin fəzilətini, hallarını izah edərdilər. Beləcə görmədiyim halda ona qarşı içimdə bir məhəbbət hasil oldu. Bir gün Daşkənddəki tələbələrindən birinin evinə getdim. Bir müddət oturduqdan sonra yemək gətirdi. O anda Bəhaəddin Buxari həzrətləri gözümə göründü və qulağıma; "Sənin Xorasana getməyin lazımdır." deyə söylədi. Yeməkdən sonra Xorasana getmək üzrə yola çıxdım. Xorasana, oradan da Bəhaəddin Buxarinin yaxın tələbələrindən Mövlana Cəlaləddinin olduğu yerə getdim. Evinə çatıb qapıda dayandım, çağırılmamı gözlədim. Bir saat sonra evindən bir camaat çıxdı. Məni çağırıb hüzuruna qəbul etdilər və; "Sən gəldiyin sırada, gəlişindən xəbərim var idi. Lakin səninlə baş-başa görüşmək istədim. Onun üçün gözlətdim." dedi. Bundan sonra halımı ona izah etdim və çox ağladım, kömək etməsini istədim. And içərək dedi ki: "Bəhaəddin Buxari sənə kafidir, təvəccöhünə qovuşarsan." Sonra onun fəzilətindən, menkıbələrindən bəhs edib, hüzuruna qovuşmaq üçün dərhal yola çıxmamı söylədi. Səfərdə başıma bəzi hadisələrin gələcəyini də işarə etdi. Dərhal Nəsəf tərəfinə doğru yola çıxdım. Oradan da Xorasana hərəkət etmək üzrə bir gəmiyə mindim. Gəmi bir müddət yol aldıqdan sonra səhər namazının vaxtı girdi. Gəmidə bir azan oxudum. Heç bir yolçu namaza qalxmadı. Bu vəziyyətə kədərlənib, onlara nəsihət verdim. Lakin mənə hirsləndilər. Bu vəziyyət qarşısında məndə elə bir hal oldu ki, özümü suya atmaq istədim. Ayaqlarımı suya uzadıb gəmidən ayrıldım, lakin batmadım. Elə bir hal oldu ki, suyun üzərində getməyə başladım.

   Gəmidəkilər bu halımı görüncə ağlamağa başladılar. "Biz səhv bir iş etdik, etdiyimizə tövbə etdik. Gəmiyə gəl, sən nə desən onu edəcəyik." dedilər. Bunun üzərinə təkrar mindim. Səhər namazını, gəmidəki yolçularla camaat olub etdik. Bir müddət səfərdən sonra Amurə qalasına çatdıq. Orada da əcaib hadisələr oldu. Bəhaəddin Buxari həzrətlərinə sığındım. Şirmüştər deyilən bir dərgaha gəldim. Yola davam edərkən bir karvana rast gəldim. Mənə: "Bu səhraya getmə, çox böyük bir səhradır, yolunu azarsan. Burada dayan, əgər yola davam edəcək olsan sağ tərəfə yönəl, sol tərəfdən gedərsənsə sonunu tapa bilməzsən və həlak olarsan." dedilər.

  Karvan keçib getdikdən sonra, öz özümə; "Mən, Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin hüzuruna getmək üzrə yola çıxmış oluram. Ona tabe olub, haqq yola girəcəyim üçün mənə təhlükə gəlməz." dedim. Səhraya getməyə başladım. Bir müddət getdikdən sonra ac olduğumu xatırladım. Öz özümə bəzi nəfs yeməkləri düşünərək; "Ah o yeməklər olsaydı yeyərdim!" dedim. Mən belə düşünərkən, o anda önümə birdən-birə bir süfrə gəldi, üzərində ağlımdan keçən yeməklər vardı. Bu vəziyyət qarşısında halım dəyişdi. Ağlamağa başladım. "Ey Allahım, sənin razılığı axtaran kimsəyə hər nə lazım olsa lütf edirsən. Mən də sənin razılığından başqa bir şey əsla tələb etməyəcəyəm." dedim. O yeməkləri yeyib, səhrayla davam etdim.

  Yolda qarşıma bir ceyran sürüsü çıxdı. Məni görüncə sağa sola qaçışmağa başladılar. "Əgər bu yoldakı arzum və istəyimdə səmimiyəmsə, ceyranlar məndən qaçmazlar" dedim. Belə deyər deməz, ceyranlar yanıma toplanıb mənə üzlərini sürməyə başladılar. Bu vəziyyət qarşısında da halım dəyişdi və çox ağladım. Bəhaəddin Buxari həzrətlərinə qarşı məhəbbətim o qədər artdı ki, hüzuruna bir an əvvəl qovuşmaq üçün can atırdım.

  Əhan deyilən yerə çatdığımda, yenə Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin bərəkəti ilə əcaib hallara qovuşdum. Oradan Sərahsa çatdım. Öz özümə; "Hər yerdə Allahu təalanın dostları, sevimli qulları olar. Bu ətrafda da vardır. Onlardan icazə almadıqca bu şəhərə girməyim." dedim. Belə düşünərkən, qarşıma divanə halda bir adam çıxdı. Xalq onu görüncə; "Divanə Davud gəlir." dedilər. Mənim yanıma yaxınlaşınca, onu qarşılayıb, salamın əleykum deyərək salam verdim. "Və aleykəssəlam." deyib salamımı aldı. "Xoş gəldin Türkistanlı dərviş!" dedi. Məni yanına yaxınlaşdırıb qoynundan bir çörək çıxardı. Çörəyi parçalayıb yarısını mənə verdi, və: "Ey dərviş, bu çörəyin yarısını sənə verdiyim kimi, bu mülkün yarısını da sənə verdim!" dedi. Bu hadisədən sonra Sərahs şəhərinə girdim.

  Bazara girincə, bir başqa divanə gördüm. Uşaqlar daşa tuturdular. "Bu divanənin adı nədir?" deyə soruşdum. "Cavadar'dır. Bu diyarın divanələrindəndir." dedilər. Öz özümə; "Bundan da icazə alım." dedim. Bir tərəfdən də uşaqlar onu daşa tuturdular. Mənə baxıb; "Ey Türkistanlı dərviş, söz divanə Davudun söylədiyi kimidir!" deyərək ilk qarşılaşdığım kimsə ilə görüşüb qovuşduğumuz şeylərə işarə etdi.

   Bundan sonra məndə gözəl bir hal, hasil oldu. Yemək arzu etdim və: "Hər halda bu şəhərdə Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin sevənlərindən bir kimsə olar və ilk loxmanı onun əlindən yeyərəm." dedim. Bu sırada yanıma biri gəlib; "Mən Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin xidmətçilərindənəm. Evimə buyur." dedi. Məni evinə apardı. Üç növ yemək gətirdi. Sonra mənə; "Bəhaəddin Buxari həzrətləri Bəhrab deyilən yerə getmişdir, oradan buraya təşrif edəcəklər. Buraya təşrif edənə qədər sən bizdə qalacaqsan, sənin yerin buradır." dedi. Bir neçə gün sonra Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin oranı təşrif etmək üzrə olduğu xəbərini aldıq. Qarşılamaq üzrə dərhal çölə çıxdıq. Bəhaəddin Buxari həzrətləri bir eşşək üzərində və ətrafında tələbələri olduğu halda təşrif etdilər. Bir qəbiristanlığa yönəldilər. Ziyarətində o qədər insan toplanmışdı ki, izdihamdan yanlarına yaxınlaşmaq mümkün olmadı. Öz özümə; "Çox uzaqlardan gəldim. Çox zəhmətlərə dözdüm. Görəsən mənə niyə heç iltifat etmədilər? Artıq mən öz başıma qaldım." deyə düşündüm.

   Bu düşüncələr xatirimdən keçdiyi sırada, Bəhaəddin Buxari həzrətləri eşşəkdən endilər və yanına yaxınlaşmamı istədilər. Mənə; "Xoş gəldin ey Daşkəndli Dərviş Ömər, səhv anlama, daha sən bura gəldiyin saatda xəbərdar oldum. İndi bu gördüyün izdiham ilə bir müddət məşğulam." buyurdu. Sonra evə getdilər və izdiham da dağıldı. Məni hüzuruna qəbul edib; "Başından keçən hadisələrin hamısını bilməkdəyik. Gəmidə ikən dənizə enincə sənə biz kömək etdik. Səhrada önünə süfrə bizim qənaətimizlə gəldi. Ceyranların sənə yaxınlaşması və iki divanə ilə qarşılaşmağın və baş verən digər hadisələr hamısı bizim təvəccümüz ilə oldu." buyurdu.

   Bu söhbəti əsnasında mənə elə təvəccöh və qənaət etdilər ki, tam fərqli bir hala girib, çox ağladım. "Nə üçün ağlayırsan?" deyə soruşdu. Mən də; "İndiyə qədər keçən ömürü məhv etmişəm." dedim. " Bu andakı müşahidən və təslimiyyətin ondan daha böyükdür." buyurdu. Sonra; "İndi sən, olduğun halımı, yoxsa keçən halınımı istəyərsən?" deyə soruşdu. Mən də; "Bu halımı istəyərəm." dedim.

  "Bu iş tabe olmadan olmaz." buyurdu. "Nə işarə buyursanız, nə əmr etsəniz yerinə yetirərəm. dedim. Mən belə dəyincə; "Xasiyyətiniz mübarək olsun!" buyurdu."

   Tələbələrindən Əmr Hüseyn də belə izah etmişdir: "Mənim evim Sıxarı Arifanda idi. İyirmi yaşına qədər təsərrüfat ilə məşğul oldum. Namazdan və niyazdan uzaq idim. Yeyib içib yatmaqdan başqa işim yox idi. Tam gənclik cəhaləti içində idim. Bəhaəddin Buxari həzrətləri məscidə gedərkən, gəlib keçdikcə məni görüb təbəssüm edərdi. Nəhayət bir gecə yuxumda Bəhaəddin Buxari həzrətlərini gördüm. Mübarək əlində bir ayna vardı. Aynanı mənə verdi. Aynaya baxdım, özümü gördüm. Oyanınca, məni tam fərqli hallar örtmüşdü.

  Birdən Bəhaəddin Buxari həzrətləri evimə gəldi. Mənə dedi ki; "Aynanı sənə kim verdi?" "Siz verdiniz əfəndim." dedim. "Nə üçün namaz qılıb, Qurani Kərim oxumazsan?" buyurdu. "Qurani Kərim oxumağı bilmirəm." dedim. "Mən sənə namazı və Qurani Kərimi öyrədərəm." buyurdu. Bundan sonra məni yetişdirib, tərbiyə etdi. Xeyli çox lütfkarlığa və nemətə qərq etdi.

    Nəql edilər ki, Şeyx Şadı adında bir şəxs, Sıxarı Arifana gəlib, Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin hüzuruna girərək, ziyarətlərinə gəlməkdə qüsur etdiyini söyləyib bağışlamalarını istədi. Bəhaəddin Buxari həzrətləri ona zarafat edərək; "Pulsuz üzr qəbul edilməz." buyurdu. Gələn şəxs; "Bir öküzüm vardır, onu sizə verim." dedi. "Onu qəbul etmərik, kəndində uzun zamandan bəri yığıb, divar arasında bir qab içində gizlədiyin qırx qızılın var, onları gətirsən qəbul edilir." buyurdu.

  Şeyx Şadı; "Saxladığım qızılları başqa kimsə bilmirdi. Necə bildilər?" deyə heyrətlər içində qaldı, sonra kəndinə gedib qızıllarını gətirdi. Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin önünə qoydu. Bəhaəddin Buxari qızılları sayıb, içindən bir dənəsini ayırdı. Digərlərini o şəxsə geri verdi. "Bunlarla öküz satın alıb cütçülük et, qaldırdığın məhsulu Allahu təalanın qullarına payla." buyurdu. Sonra ayırdığı bir qızılı göstərərək; "Bu qızıl haramdır." buyurdu. Daha sonra o şəxsə; "Hacı həzrətlərinin ayırdığı o bir qızılı haradan almışdın?" dedilər. Bəhaəddin Buxari həzrətlərini tanıyıb, ona tələbə olmadan əvvəl bir qumarda qazanmışdım, dedi.

   Bəhaəddin Buxari həzrətləri, tələbələrindən birini, bir işi üçün bir yerə göndərmişdi. Tələbəsi işi görüb dönərkən, yolda havanın çox isti olması səbəbiylə, istirahət etmək üçün bir ağacın kölgəsinə oturdu.İstirahət edərkən yuxusu gəlib, yatıb qaldı. Yatar yatmaz yuxusunda mürşidi Bəhaəddin Buxarini gördü. Əlində bir əsa ilə yanına yaxınlaşıb; "Oyan, qalx bura yatacaq yer deyil." dedi. Bunun üzərinə dərhal oyanıb gözlərini açdı və ayağa qalxdı. Birdən, iki qurdun özünə doğru yaxınlaşdığını və hücum etmək üzrə olduqlarını gördü. Dərhal oradan uzaqlaşıb yoluna davam etdi.

  Sıxarı Arifana gedən tərəfdən, Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin yola çıxmış, onu qarşılamaqda olduğunu gördü. Yanına yaxınlaşınca; "Heç elə qorxulu və təhlükəli yerlərdə istirahət etmək olar?" buyurdu.

  Bəhaəddin Buxari həzrətləri bir gün bir yerə getməkdə ikən, yolları bir axar suya rast gəldi. Yanında olan tələbələrindən Əmr Hüseynə; "Özünü bu suya at." buyurdu. Daha belə deyər-deməz, Əmr Hüseyn heç tərəddüd etmədən özünü axan suya atdı və suyun içində itdi. Aradan bir müddət keçdi. "Ey Əmr Hüseyn, çıx gəl!" buyurdu. Əmr Hüseyn dərhal sudan çölə çıxdı. Paltarında ən kiçik bir yaşlıq yox idi. Bəhaəddin Buxari həzrətləri ona; "Ey Əmr Hüseyn, özünü suya atınca nə gördün?" deyə soruşdu. Əmr Hüseyn dedi ki: "Əmriniz üzərinə özümü sizə fəda edərək suya atınca, məndə elə bir hal hasil oldu ki, özümü birdən birə çox gözəl döşənilmiş bir otaqda tapdım. Bu otağın heç qapısı yox idi. Qapı axtardım, orada şəxsi əlinizi gördüm. Mənə bir qapı göstərdiniz. Bax bu qapıdan çıx buyurdunuz. Əliniz ilə qapını açdınız, mən də qapıdan çıxdım. Hüzurunuza gəldim." dedi.

   Bəhaəddin Buxari həzrətlərinə bir gün hədiyyə olaraq bir miqdar balıq gətirilmişdi. Balığın gətirildiyi sırada, o məclisdə hazır olan tələbələri ilə birgə balığı yemək arzu etdilər. Bunun üzərinə balıq hazırlanıb, süfrə açıldı. Tələbələr, Bəhaəddin Buxari ilə birlikdə süfrəyə oturdular. İçlərindən biri, gəlib süfrəyə oturmadı. Bəhaəddin Buxari ona; "Nə üçün gəlib oturmursan?" dedi. O da orucluyam deyərək, nafilə oruc tutduğunu bildirdi. Ona; "Gəl bizim yanımıza!" dedi. Lakin gəlmədi. Təkrar; "Gəl bizim yanımıza! Sənə Ramazan günlərindən bir gündə tutulan oruc savabı qədər hədiyyə edim." dedi.

   Lakin o kimsə söz tutmayıb, inadında israr etdi. Bunun üzərinə tələbələrinə; "Bu adam, Allahu təaladan uzaqdır. Siz onu tərk edin." buyurdu. O oruclu kimsə, son dərəcə zahid bir kimsə idi. Lakin Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin sözünə yaxşı deməyib, müxalif olması səbəbiylə, zahidliyini itirdi, nə namaz, nə niyaz qaldı. Tamamilə dünyaya tapınmağa başladı və fəlakətə düşdü.

  Bəhaəddin Buxari həzrətləri, Buxaranın bir kəndinə getmişdi. Şeyx Hüsrəv adında bir şəxsin evində qonaq oldu. O axşam Şeyx Hüsrəv, o kənddə olan bütün alimləri evinə dəvət etdi. Birlikdə yemək yedilər. Yeməkdən sonra Bəhaəddin Buxari həzrətləri, ev sahibi Şeyx Hüsrəvə; "Get qapıya bax kim var?" buyurdu. Gedib baxdı ki, kənd xalqından Yusuf adında biri, bir qab içində armud gətirmiş qapıda gözləyirdi. İçəri girməsinə icazə verildi. O da içəri girib, əlindəki armud dolu qabı Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin önünə qoydu. Bəhaəddin Buxari; "Bu armudları haradan aldın?" dedi, o da aldığı yeri söylədi. Bəhaəddin Buxari həzrətləri bir müddət susub, sonra ev sahibinə; "Bu armudları böyük bir qaba boşalt gəl." dedi. Ev sahibi armudları böyük bir qaba boşaldıb ortaya qoydu. Bəhaəddin Buxari, armudlardan birini götürüb gətirən adama verdi. Sonra digər armudların orada olanlara paylanmasını əmr etdi. Paylandıqdan sonra; "Heç kim özünə verilən armudu yeməsin, gözləsin." buyurdu. Sonra armudları gətirən Yusuf adlı kəndliyə dönüb; "Armudları gətirməkdəki məqsədin nədir bilərsənmi?" dedi. Gətirən adam; "Əfəndim, mənə kəndimizə kəşf və kəramət sahibi bir şəxs gəldi dedilər. Mən də sizi görməklə şərəflənmək üçün, bu armudları satın alıb, sizə hədiyyə gətirdim.

  Lakin həyasızlıq edib, armudların içindən birinə bir işarə qoydum və ən alta yerləşdirdim. Əgər o şəxs övliya isə, bu armudu tapıb mənə verər deyə düşündüm." dedi. "Elə isə əlindəki armuda bax, o işarə qoyduğun armudmu?" buyurdu. "Bəli əfəndim. O armuddur." dedi. Bundan sonra Bəhaəddin Buxari həzrətləri buyurdu ki: "Allahu təalanın övliya bir qulunu, bir kimsənin sınağı uyğun deyil. Lakin işarələdiyin armudu tapıb sənə verməsəydik, sən bizdən uzaq qalar və çox zərər görərdin. Rəsulullah əfəndimizin bildirdiyi yolda olan kimsəni imtahana ehtiyac yoxdur." Armudları gətirən kimsə, etdiyi işdən çox peşman olub, Bəhaəddin Buxari həzrətlərindən əfv və üzr istədi.

  Tələbələrindən biri belə izah etmişdir: "Səmərqənddə otururdum. Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin kəşf və kəramət sahibi böyük bir şəxs olduğunu eşidincə, ona qarşı məhəbbətim yaxşıca artdı. Səbrim qalmadı və söhbətinə qovuşmaq üçün Buxaraya getməyə qərar verdim. Yola çıxarkən anam jiletimin bir yerinə cibxərcliyi olaraq dörd qızıl tikdi. Buxaraya varın tərəfindən, Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin söhbətinə qatıldım. Söhbəti əsnasında məni elə bir hal örtdü ki, səbrim qalmadı. Orada olanlardan birinə, Bəhaəddin Buxari həzrətlərinə məni tələbəliyə qəbul etməsini söyləməsi üçün xahiş etdim. Vəziyyətimi ifadə edincə, mənə çox xoş sözlər deyib, qəbul edərik, lakin səndən qızıl alarıq buyurdu. "Mən kasıbam, qızılım yoxdur." dedim.

  Tələbələrinə dönüb; "Bunun jileti içində dörd qızılı var, yox deyir." dedi. Bəhaəddin Buxari həzrətləri bunu söyləyincə, heyrətlər içində qaldım. Dərhal jiletmi söküb, içindəki dörd qızılı çıxarıb önlərinə qoydum. O məclisdə bir uşaq vardı. Tələbələrindən birinə; "Al bu qızılları bu uşağa ver." buyurdu. O tələbə götürüb uşağa verdi. Lakin uşaq götürmədi. Çox israr etmələrinə baxmayaraq qəbul etmədi. Təkrar mənə verdilər. Çox utanıb xəcalətli oldum.

  Bu hadisədən sonra, Bəhaəddin Buxari həzrətləri, tələbələri ilə birlikdə başqa bir kəndə getmək üzrə yola çıxdı. Mən də onlara qatıldım. O kənddə böyük bir söhbət məclisi quruldu. Bir ara tələbələri, məni də tələbəliyə qəbul etməsini ifadə etdilər. Bu səfər yanımdakı qızılları, o məclisdə olan başqa bir uşağa verməmi söylədilər. Verdim lakin, o da aldı. O qədər xəcalətli oldum ki, utancımdan yerin dibinə girəcəkdim. Tələbələri, məni tələbəliyə qəbul buyurmaları üçün bir daha ifadə etdilər. O zaman buyurdu ki: "Xəsislik, hər kəs üçün xoşagəlməz və iyrənc bir sifətdir. Xüsusilə Haqq yolunda irəliləmək istəyən bir kimsənin xəsislik etməsi çox pis bir işdir." Bundan sonra məni də tələbəliyə qəbul etdi.

  Məni irşad edərək, dünya sevgisini ürəyimdən çıxardı. Həmd olsun təvəkkül sifəti beləcə qəlbimə yerləşdi.

  Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin tələbələrindən biri, bir yerə getmək istədiyi zaman kəramətiylə havada uçaraq gedər, gedəcəyi yerə dərhal çatardı. Digər tələbələri onu bir iş üçün Sıxarı Arifandan Buxaraya göndərdilər. Bu tələbə uçaraq gedərkən, Bəhaəddin Buxari həzrətləri onun üzərindən qənaətini çəkdi. Tələbə uça bilməz oldu. Bu hadisə üzərinə Bəhaəddin Buxari həzrətləri; "Allahu təala mənə tələbələrimin gizli açıq bütün hallarını bilmək və onlar üzərində qənaət etmə qüdrəti verdi. Arzu etsəm, Allahu təalanın icazəsiylə tələbələrimə müxtəlif hallar verərəm və yenə əllərindən hallarını alaram. Onları qabiliyyətlərinə görə tərbiyə edərəm. Çünki yetişdirici və tərbiyə edici, yetişdirmək istədiyi kimsəyə yarayan və ən çox faydası olan şeyi edər." buyurdu.

  Yenə tələbəsi Əmr Hüseyn belə izah etmişdir: " Bir gün mürşidim məni bir iş üçün Sıxarı Arifandan Buxaraya göndərmişdi. Bu gecə Buxarada qal, səhərə doğru geri dönərsən dedi. Mən dərhal yola çıxdım. Yolda nəfsimlə mübarizə edib; "Ey nəfsim! Görəsən sən bir gün islah olacaqsanmı və mən sənin əlindən xilas olarammı?" deyirdim. Nəfsimi belə danlayarkən, qarşıma nur üzlü bir şəxs çıxdı. Mənə; "Sən bu yolda nə mihnət, nə məşəqqət çəkdin ki, nəfsini ayıblayırsan? Bu yolda gəlib keçən böyüklər elə mihnet və məşəqqət çəkmişlər ki, sənin bir zərrəsini belə çəkməyə dözümün yoxdur." dedi.

  Sonra vəfat etmiş olan böyüklərin adlarını və çəkdikləri məşəqqətləri bir-bir izah edib, təsvir etdi. Mən qüsurlarımı qəbul edib, üzr istədim. Bundan sonra qarşı çıxan o şəxs, mənə dağarcığından bir miqdar xəmir çıxarıb verdi. "Bu xəmiri Buxarada bişirib, yeyərsən." dedi. Xəmiri alıb yoluma davam etdim. Buxaraya varın tərəfindən, xəmiri çörəkçiyə verdim. Çörəkçi xəmiri görüncə heyrətlənib; "İndiyə qədər belə xəmir görmədim." dedi. Mənə kim olduğumu və xəmiri kimin verdiyini soruşdu. Mən də Bəhaəddin həzrətlərinin tələbəsi olduğumu söylədim. Çörəkçi hörmətlə xəmiri bişirib mənə verdi. Bir parça qoparıb ona verdim. Sonra mürşidimin əmr buyurduğu işi bitirib, o gecə Buxaranın Gülabad məhəlləsindəki məsciddə axşam və şam namazını etdikdən sonra, qibləyə qarşı oturdum. Bu sırada canım alma istədi. O anda məscidin pəncərəsindən bir neçə alma atdılar. Almaları götürüb çörəklə yeddim. Gecə yarısına qədər o məsciddə qaldım. Sonra qalxıb yola çıxdım. Səhərə doğru Sıxarı Arifana vardım. Səhər namazını mürşidim Bəhaəddin Buxari ilə etdim.

   Mürşidim mənə; "Sənə xəmiri verən kim idi bildinmi?" deyə soruşdu. Bilmədiyimi ifadə etdim. "O, Xızır əleyhissalam idi." buyurdu. Sonra məscidin pəncərəsindən mənə atılan almalardan bəhs etdi. "O çörəkçiyə nə böyük səadət ki, sənin verdiyin xəmiri bişirdi və ondan yemək nəsib oldu." buyurdu.

   Bəhaəddin Buxari, Peyğəmbər əfəndimizin sünnəsinə tam xəbərdar oldu. Onun etdiyi şeyləri etməyə çox cəhd göstərərdi. Rəsulullah əfəndimizin işlədiyi hər sünnəni işlərdi. Bir dəfə Peyğəmbərimiz Eshabı kiram ilə çörək bişirmişlər idi. Belə ki, Əshabı kiramdan bir qrup, hər biri bir parça xəmiri götürüb təndirə qoymuşdu. Peyğəmbər əfəndimiz də mübarək əlinə bir parça xəmir götürüb təndirə qoydular. Bir müddət sonra baxdılar ki, Əshabı kiramın qoyduğu xəmirlər bişmiş, lakin Peyğəmbər əfəndimizin qoyduğu xəmir bişməmiş, olduğu kimi dayanırdı. Atəş, Peyğəmbər əfəndimizin mübarək əlinin toxunduğu xəmirə təsir etmədi.

  Bəhaəddin Buxari həzrətləri, Rəsulullaha tabe olmaq üçün, tələbələriylə eyni şəkildə çörək bişirdilər. Tələbələrinin qoyduğu xəmirlər bişdi. Lakin Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin qoyduğu xəmir eynilə qaldı. Onun da mübarək əlinin toxunduğu xəmirə atəş təsir etmədi. Rəsulullah əfəndimizə tabe olmaqdaki dərəcəsi bu qədər çox idi.

  İmamı Rəbbani həzrətləri bu barədə; "Hər barədə tabe olana, tabe olunanın kəmalatından böyük pay vardır." buyurdular.

  Mövlana Abdullahı Hacəndi, Şahı Nakşibənd Bəhaəddin Buxariyə tələbə olmasını belə izah edər: "Bir ara içimə elə bir atəş düşdü ki, yerimdə dayana bilmirdim. Mənə yol göstərəcək alim bir şəxsə tələbə ola bilmənin istək və arzusuyla yanırdım. İçimdəki arzu dözülməz vəziyyətə gəlincə, olduğum Hacenddən ayrıldım və Tirmizə qədər həmişə bunu düşündüm. Oradan Arifi Kəbir Məhəmməd min Əli Hakimi Tirmizinin qəbirini ziyarətə getdim. Sonra Ceyhun Çayı kənarında olan məscidə gəldim. Orada namazı etdikdən sonra, bir ara yatıb qalmışdım. Yuxuda heybətli iki şəxs gördüm. Onlardan biri mənə: "Mən Məhəmməd min Əli Hakimi Tirmiziyəm, yanımdakı da Xıdır əleyhissalamdır. Sən mürşid axtarmaq üçün hələlik zəhmət çəkmə. Çünki həm kimsəni tapa bilməzsin, həm də istifadə edə bilməzsən. On iki il sonra Buxaraya gedib orada olan və zamanın imamı olan Bəhaəddin Buxariyə tələbə olar, ondan istifadə edərsən." buyurdu.

  Bunun üzərinə Tirmizdən Hacendə geri döndüm. Aradan çox bir zaman keçdikdən sonra, bir gün bazarda iki Türk gördüm. Qeyri ixtiyari arxalarından getdim. Bir məscidə girdilər. Namazdan sonra, aralarında bir mürşidə bağlanmanın fərzi ilə əlaqədar xüsuslar danışırdılar.

  Onlar belə danışarlarkən, onlara qarşı olan marağım artdı. Dərhal tələsik  çölə çıxıb, bazardan bir şeylər alıb yanlarına gəldim. Məni yanlarında görüncə, biri; "Bu, yaxşı bir insana bənzər, bizim mürşidimizin oğulu İshaka tələbə ola bilər." dedi. Bu vəziyyət qarşısında çox maraqlandım və o şəxsin kim olduğunu soruşdum. Hacendə bağlı bir kənddə olduğunu bildirdilər. Bunun üzərinə o kəndə getdim, şəxsi tapdım. Lakin mənə heç yaxınlıq göstərmədi və xoş söz demədi. Bu mürşidin hər halıyla təmizliyi üzündən müəyyən olan bir də oğulu vardı. Bu vəziyyət qarşısında, bu təmiz üzlü uşaq, atasına dedi ki: "Atacığım, bu şəxs, sənə tələbə olmaq ümidiylə bura gəlmiş, sən isə ona heç yaxınlıq göstərmirsən. Niyə maraqlanmırsan, səbəb nədir?" Bunun üzərinə ağladı və; "Ey övladım, bu, Şahı Nakşibənd Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin tələbələrindəndir. Bizim onun üzərində heç bir hökmümüz yoxdur." dedi. Bunun üzərinə mən təkrar Hacəndə, məmləkətimə döndüm və mürşidimlə əlaqədar bir işarənin çıxmasını gözlədim.

  Aradan bir zaman keçdikdən sonra ürəyim, məni Buxaraya getməyə məcbur etdi. O istəyi bir an da təxirə salmağa qadir deyildim. Dərhal qalxıb Buxaraya doğru yola çıxdım. Bir zaman sonra Buxaraya vardım və Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin yerini öyrənib yanına getdim. Nə vaxt ki hüzuru-şərifləri ilə şərəfləndim, mənə buyurdu ki: "Ya Abdullahı Hacendi, sənin daha üç günün vardır. Yəni sənə bildirilən on iki ilin tamam olmasına daha üç günün vardır. Bunu unutdunmu?

  Bunları eşidincə, sanki özümdən keçdim. Söhbətinin söhbəti mənim ürəyimin üfüqlərinə yerləşdi. Artıq onlara olan bağlılıq atəşi ilə yanırdım. Bir müddət sonra himmət istədim. Bəhaəddin Buxari; "Himmətin zamanı var." buyurdu. Bunun üzərinə bir müddət daha söhbətə davam etdim.

   Böyük alimlərdən biri izah edər: Gənclik zamanında, Hacı Bəhaəddin Buxari həzrətlərini çox sevərdim. Himmətləri ilə məndə çaşılacaq hallar meydana gəldi. Mənə daim; "Məni xatirindən çıxarma!" deyərdi. Mən də daim onları düşünər, xatırlayardım. Bu hal üzrə ikən atam Hacı getdi. Məni də bərabərində apardı. Gedərkən Hirata uğradıq. Hirat şəhərini seyr edərkən, Hacı həzrətlərini unutdum, bağlılıq xatirimdən çıxdı. O anda məndəki hallar getdi. Sonra İsfəhana getdim. Orada bir böyük alim var idi. Bütün İsfəhanlılar ondan himmət və dua istəyərdilər. O şəxsdən çox kəramətlər meydana gəlmişdi.

  Atam məni götürüb, o şəxsin hüzuruna gətirdi və mənim üçün ondan himmət istədi. Lakin mən Hacı həzrətlərindən çox qorxduğumdan, o şəxsin hüzurundan çölə çıxdım. Sonra Haca getdik. Beytullahı ziyarət etdik. Dönüşdə Hacı həzrətlərinin ziyarəti ilə şərəfləndiyim zaman, onu unutduğum üçün çox çəkinirdim. Qorxduğumu anlayıb; "Qorxma, biz qüsuru bağışlayarıq. Sən mənim oğulumsan. Mənim oğullarıma kimsənin qənaət etməyə həddi yoxdur." buyurub  "Hirata gedincə nə üçün məni unutdun?" dedi.

   Unutmaq qətiyyən dostluğa sığmaz." misrasını oxudular.

  Bəhaəddin Buxari, Tus şəhərinə gedib, bir neçə gün qaldı. Bir gün tələbə və dostuyla Şeyx Maşuku Tusinin qəbirini ziyarətə getdilər. Məzarın yanına gəlincə: "Əssəlamü əleykə, ya Maşuku Tusi, necəsən, yaxşısanmı? buyurdu. Qəbirdən; "Və aleykəssəlam. Yaxşıyam, çox rahatam." deyən bir səs gəldi. Yanındakıların hamısı, bu cavabı eşitdilər. Orada olanlardan biri, Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin böyüklüyünə inanmazdı. Bu kəraməti görüncə, tövbə etdi. Bundan sonra tələbələrindən və sevdiklərindən oldu.

  Hacı Bəhaəddin Buxariyə, tələbələrindən biri bir miqdar alma hədiyyə gətirdi. O almaları hazır olanlara bölüşdürdü və buyurdu ki: "Bir saata qədər, kimsə öz almazını yeməsin. Çünki bu almalar, indi təsbeh edirlər." Hacı həzrətlərinin mübarək ağızından bu söz çıxar çıxmaz, almalardan təsbeh səsləri gəlməyə başladı.

  Mövlana Necmeddin izah etdi: "Bir gün Hacı həzrətləriylə Buxaranın ətrafında bir səhrada gedərkən, iki ceyranın gəzdiyini gördük. Hacı həzrətləri mənə xitab olaraq; "Haqq təalanın qulları yanına, bu ceyranlar kimi vəhşi heyvanlar gəlir. Sən də bunların yanına gəlməsini dilə." buyurdu. Mən; "Mənim nə həddimə, sizin hüzurunuzda kəramət diləyim." dedim. Hacı həzrətləri buyurdu ki: "Sən onlara təvəccöh et. Onlar sənin yanına gəlirlər."

   Mən də onlara doğru iki addım getdim. O ceyranlar, qaçaraq yanıma gəlib dayandılar. Hacı həzrətləri buyurdu ki: "Hansını istəyirsənsə tut!" Mən hansını tutmaq istədimsə, digəri məni tut deyə gəldi və onu tutum dedim. Digəri gəldi. Mən heyrətlər içərisində qalıb, heç birini tuta bilmədim. O əsnada Hacı həzrətləri bir ceyranın kürəyinə mübarək əlini qoyub; "Sənə lazımlılıq qalmadı, mən tutdum." buyurdular. Sonra o ceyranları orada buraxıb getdik. Onlar isə arxamızdan baxıb dayandılar.

   Tələbəsindən biri belə izah etmişdir: Sıxarı Arifanda bir bostanım var. Sulama vaxtı gəldi. Lakin sular kəsildiyindən, bostanı sulaya bilmədim. Hacı həzrətləri o günlərdə bostanıma gəldi və buyurdu ki: "Bostanın sulama zamanı gəldi." Mən də; "Sulama vaxtı gəldi amma, sular kəsildi." dedim. Hacı həzrətləri buyurdu ki: "Yer və göyləri yaradan, sənə su verməyə qadirdir. Sən kanalları aç." Tələsik  kanalları açdım. O gecə səhər olana qədər suyu gözlədim. Səhər vaxtında su gəldi. Bostanı suladım. Hətta bir miqdar soğan və sarımsaq var idi. Onları da suladım. Sonra su kəsildi. Dağlara yağışmı yağdı deyə düşündüm. Getdim, çay tərəfinə su axırmı deyə baxım. Əsla sudan bir iz görə bilmədim. Görəsən bu su haradan gəldi, deyə çaşdım qaldım. Sonra Hacı həzrətlərinin ziyarətinə getdim. "Bostanı suladınmı?" buyurunca; "Bəli, suladım." dedim. "Su kəsildikdən sonra nə etdin?" buyurdu. "Çaya getdim və heç su görmədim. Çaşdım qaldım. Suyun haradan gəldiyini anlaya bilmədim." dedim. Hacı həzrətləri; "Bunu sən gördün, kimsəyə demə." buyurdu.

   Tələbəsindən biri belə izah etmişdir: "Hacı həzrətləri bir gün bu kasıbın xanasını şərəfləndirdi. Çox sevindim. Bazardan bir çuval un aldım, gəldim. Bəhaəddin Buxari həzrətləri unu görüncə; "Bu unu, uşaqların ilə bişirib yeyin və bunun sirrini kimsəyə söyləməyin." buyurdu. Hacı həzrətləri o zaman evimdə iki ay qonaq oldu. Tələbələrindən bir qisimi də onun yanında idi. Uşaqlarım və digər dostlarım, hamımız, hətta Hacı həzrətləri getdikdən sonra, o undan çox zaman yedik. Un hələ ilk dəfə götürdüyümüz kimi dayanırdı. Əsla azalmadı. Sonra Hacı həzrətlərinin mübarək sözünü unudub, o sirri uşaq-muşağıma izah etdim. Bunun üzərinə o undan bərəkət kəsilib, un tükəndi."

   Bəhaəddin Buxari həzrətləri, bir gün İshak adında bir tələbəsinin evinə təşrif etmişlərdi. Orada olan tələbələr, yemək bişirmək üçün təndirə çox odun qoyub, atəş yandırmışlar . Hər biri bir işlə məşğul olduqları sırada, təndirin atəşi alovlanıb, təndirdən çölə çıxdı. Bunun üzərinə həzrəti Hacı mübarək əllərini təndirə soxunca, Allahu təalanın inayəti və köməyi ilə təndirin atəşi sakit oldu. Mübarək əllərini təndirdən çıxardığı zaman, nə paltarına bir şey olmuş, nə də əllərindən bir tük yanmış idi.

  Dərviş Məhəmməd Zahid belə izah etmişdir: "İlk zamanlarımda, Hacı həzrətləri ilə bir gün səhrada gedirdik. Bahar günlərindən bir gün idi. Canım qarpız yemək istədi. Hacı həzrətlərindən bir qarpız istədim. Bunun üzərinə mənə; "Məhəmməd, çay kənarına get!" buyurdu. Mən də, o səhrada axan bir çayın kənarına getdim. Suyun üzərində, Ata Şeyx qarpızı deyilən sulu qarpızları gördüm. Su üzərində üzən qarpızlardan biri, kənara yanaşıb dayandı. Aldım, hələ bostandan qopmuş kimi olduğunu gördüm. Hacı həzrətlərinin hüzuruna buraxdım. "Bu qarpızı kəs yeyək." buyurunca kəsdim. Hacı həzrətləri ilə yedik. Bu böyük kəraməti həzrəti Hacıdən gördüyümdə, onun, vilayət və qənaətin ən yüksək dərəcəsində olduğuna etiqadım artdı. Buna görə də çox şeylərə qovuşdum.

   Hacı həzrətlərinin tələbələrindən biri belə izah etmişdir: "Bir gün Hacı həzrətlərinin söhbətlərinə qovuşma arzusu içimdə doğuldu. O arzu ilə Taşkənd vilayətindən Buxaraya hərəkət etdim. Xanımım bir miqdar qızıl gətirib mənə verdi və; "Bu qızılları Hacı həzrətlərinə ver!" dedi. Nə üçün göndərir deyə maraqlanıb soruşdum, lakin söyləmədi. Həzrəti Hacınin söhbəti ilə şərəfləndiyim zaman, o qızılları önünə qoydum. Görüncə, təbəssüm edərək buyurdu ki: "Bu qızıllardan uşaq qoxusu gəlir. Ümid edərəm ki, cənabı Haqq sənə bir uşaq verəcək." Hacı həzrətlərinin bərəkət və himmətlərindən Haqq sübhanəhu və təala həzrətləri mənə bir saleh oğul lütf etdi.

  Tələbələrindən biri izah edər: "Mərvdə, Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin hüzurunda idim. Buxaradakı əhlimi, qohummu görməyi çox arzuladım. Qardaşım Şəmsüddinin vəfat xəbəri gəldi. Həzrəti Hacıdən icazə istəməyə cəsarət edə bilmədim. Yaxınlarından olan Əmr Hüseynə, mənə icazə almasını xahiş etdim. Cümə namazını edib məsciddən çıxınca, Əmr Hüseyn, qardaşımın ölüm xəbərini həzrəti Hacıyə ifadə etdi. "Bu necə xəbərdir! Onun qardaşı sağdır. Onun qoxusunu hiss edirəm, həm də çox yaxından." buyurdu. Sözləri bitər bitməz, qardaşım Buxaradan çıxıb gəldi. Bəhaəddin Buxariyə salam verdi. Bunun üzərinə mürşidim; "Ey Əmr Hüseyn! Budur Şəmsüddin." buyurdu.

   Yüksək tələbələrindən Alaəddini Attar həzrətləri izah etdi. Həzrəti Hacı Buxarada idi. Eshabının irəli gələnlərindən Mövlana Arif, Harəzmdə idi. Bir gün eshabı ilə, görmə sifəti üzərində danışırdı. Söz arasında; "Mövlana Arif, bu anda Harəzmdən İstixanaya doğru yola çıxdı və filan yerə çatdı." buyurdu. Bir müddət sonra; "Ürəyimə gəldi ki, Mövlana Arif, İstixanaya getməkdən vəz keçdi. Bu anda Harəzm istiqamətinə doğru geri döndü." buyurdu. Tələbələri, bu danışmanın olduğu gün, saat və tarixi bir yerə yazdılar.

  Bir zaman sonra, Mövlana Arif, Harəzmdən Buxaraya gəldi. Bəhaəddin Buxarinin buyurduqlarını ona izah etdilər. "Tam buyurduğu kimi olmuşdur." dedi. Tələbələri heyrətlər içində qaldı.

  Tələbələrindən biri izah edər: "Həzrəti Hacınin söhbəti ilə şərəfləndiyimdə, tələbələrinin böyüklərindən olan Şeyx Şadı, mənə çox nəsihət verdi və ədəbdən bəhs etdi. Mənə əmr etdiklərindən biri; həzrəti Hacınin olduğu yerə doğru heç birimiz ayağımızı uzatmarıq nəsihəti idi. Bir gün hava çox isti idi. Gazyutdan Sıxarı Arifana Hacı həzrətlərini ziyarətə gəlirdim. Bir ağacın kölgəsində istirahət etmək üçün yatdım. Bir heyvan gəlib, ayağımı iki dəfə qüvvətlicə təpiklədi. Atıldım qalxdım. Ayağım çox çox ağrıyırdı. Təkrar yatdım. Yenə o heyvan gəlib məni təpiklədi. Qalxıb oturdum və səbəbini düşünməyə başladım. Nəhayət Şeyx Şadının nəsihətini xatırladım və ayaqlarımı, mürşidimizin o anda olduğu Sıxarı Arifana doğru uzadaraq yatdığımı anladım.

   Alaəddini Attar belə izah etmişdir: "Mürşidimiz, Əmr Hüseynə, qış mövsümündə çoxlu odun toplamasını əmr etdi. Odun toplama işi bitdiyinin sabaxsı günü, qırx gün davam edən qar yağmağa başladı. Sonra Hacı həzrətləri, Harəzmə getmək üçün yola çıxdı. Şeyx Şadı da xidmətində idi. Hıram Çayına gəldiklərində, suyun üzərindən getməsini ona əmr etdi. Şeyx Şadı qorxdu, çəkindi. Bir dəfə daha əmr etdi. Yenə edə bilmədi. O zaman böyük bir təvəccöhlə ona baxdı. Bununla özündən keçdi. Özünə gəlincə, ayağını suyun üzərinə qoyub getdi. Suya batmadı. Mürşidimiz də arxasından getdi. Suyun üzərindən qarşıya keçincə, Mürşidim; "Bax baxaq, başmağın heç islandımı?" buyurdu. Baxdığında, Allahu təalanın qüdrəti ilə, ən kiçik bir yaşlıq yox idi.

    Tələbələrindən biri izah edər: "Hacı həzrətlərini sevməm və söhbətində olmamın səbəbi budur: Bir gün Buxarada dükanımda idim. Gəlib dükanıma oturdu və Bayəzidi Bistaminin bəzi mənkibələrini izah etməyə başladı. İzah etdiyi mənkibələrdən biri bu idi: "Bayezidi Bistami buyurdu ki: "Paltarımın ətəyinə bir kimsə toxunsa, mənə aşiq olar və ardımdan gedər." Və sonra buyurdu ki: "Əgər xalatımın qolunu hərəkət etdirsəm, Buxaranın böyükləri, kiçikləri mənə aşiq və heyran olub, ev və dükanlarını buraxaraq mənə tabe olarlar. "O sırada əlini yeni üzərinə qoydu.  Məni bir hal örtdü. Özümü itirdim. Uzun zaman elə qalmışım. Özümə gəlincə, söhbəti məni örtdü. Ev və dükanı tərk edib, xidmətini canıma minnət bildim.

   Şeyx Arifi Dikgərani, Seyid Əmr Külalın xəlifələrinin böyüklərindən idi. O izah edər: "Bir gün, Bəhaəddin Buxari həzrətlərini, Sıxarı Arifanda ziyarətə getdik. Buxaraya döndüyümüzdə, oranın kasıblarından bir qrup da bizimlə bərabər idi. Onlardan biri, Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin əleyhində danışdı. Sən onu tanımırsan, Allahın övliyasına qarşı zənn və ədəbdə, pis zənn və ədəbsizlikdə olmağın uyğun deyil dedik. Susmadı. Bir eşşək arısı gəlib, ağızına girdi və dilini sancdı. Dözə bilməyəcək qədər canı yandı. Bu, o böyük şəxsə ədəbsizliyinin cəzasıdır dedik. Çox ağladı, peşman oldu, tövbə etdi. Ona qarşı etiqadını düzəltdi və dərhal ağrısı keçdi.

  Bir dəfə Kıpçak səhra əsgərləri, Buxaranı bir müddət əhatə etdilər. Buharalılar çox çətin günlər yaşadı. Bir çox insan öldü. Buxara qubernatoru, xüsusi adamlarından birini həzrəti Hacıyə göndərib; "Düşmənə etiraz edəcək gücümüz yoxdur. Hər çarəmiz tükəndi, planlarımız pozuldu. Sizin yüksək qapınıza sığınmaqdan başqa çarəmiz qalmadı. Bizi bu zalımlardan siz qurtararsınız. Müsəlmanların onların əlindən xilas olması üçün Allahu təalaya yalvarın, dua edin. İndi kömək zamanıdır." deyib, xahişdə oldu. Həzrəti Hacı; "Bu gecə Allahu təalaya yalvararıq. Baxaq Allahu təala nə edər." buyurdu. Səhər olunca, onlara; altı gün sonra bu bəlanın qalxacağı müjdəsini verdi və; "Qubernatorunuza belə müjdə verin!" buyurdu. Buharalılar bu müjdəyə son dərəcə sevindilər. Buyurduğu kimi oldu. Altı gün sonra, şəhəri əhatə edən düşmən əsgərləri çəkilib getdi.

  Həzrəti Hacı, Herat məliyinin arzusuyla Tusdan Herata gəldiklərində, Padşahın sarayına girdi. Hər uğradığına diqqətlə baxdı. Qapıçıdan vəzirlərə qədər, hər kəsdə bir hal və dəyişiklik oldu. Haldan hala girdilər. Özlərində olmayan mərtəbələrə qovuşdular.

  Yaqubu Çerhi həzrətləri izah edər: Buxaranın alimlərindən elm öyrənib fətva verməyə icazə aldıqdan sonra, məmləkətimə dönməyi düşündüm. Həzrəti Hacıyə uğrayıb; "Məni xatirinizdən çıxarmayın." dedim və çox yalvardım. "Gedəcəyin zamanmı, yanımıza gəldiniz?" buyurdu. "Xidmətinizə müştakım, arzu və istəkliyəm." dedim. "Hansı baxımdan?" buyurdu. "Siz böyüklərdənsiniz və hər kəsin məqbulusunuz." dedim. "Bu qəbul şeytanı ola bilər, daha möhkəm dəlilin varmı?" buyurdu. Səhih hədisdə; "Allahu təala bir qulunu sevsə, onun sevgisini qullarının ürəyinə salar." buyurulur dedim. Təbəssüm edib; "Biz azizanız." buyurdu. Bunu eşidincə birdən halım dəyişdi. Bir ay əvvəl yuxuda biri mənə: "Get, Azizanın tələbəsi ol!" demişdi. Onu unutmuşdum. Onlardan eşidincə, bu yuxunu xatırladım. Yenə davam edərək izah edər: "Həzrəti Hacıyə, məni şərəfli xatirinizdən çıxarmayın!" dedim. Bunun üzərinə; "Bir kimsə Azizan həzrətlərindən, məni unutmayın deyə xahişdə oldu, o da Allahdan başqa xatirimdə bir şey qalmaz. Yanımda bir şey burax ki, görüncə xatirimə gəlsin buyurdu." deyə izah etdikdən sonra, mübarək takyelerini mənə verib: "Sənin mənə buraxacaq bir şeyin yoxdur. Heç olmasa bu takyeyi saxla! Bunu gördüyün zaman məni xatırlayarsan, məni xatırladığın zaman yanında taparsan." buyurdu. Ayrılarkən; "Bu səfərdə şübhəsiz Mövlana Tacüddin Dəşti Güləkini gör! O evliyaullahdandır." buyurdu. Xatirimə; "Mən Belhə gedib, oradan vətənimə çataram; Belh harada, Deşti Gülək haradadır?" deyə gəldi.

   Sonra Belh yolunu tutdum. Amma elə bir zərurət hasil oldu ki, yolum Dəşti Güləkə düşdü. Həzrəti Hacınin işarəsi ağılıma gəlib, çaşdım qaldım.

  Seyid Burhanəddin, Hacı həzrətlərinə bir miqdar balıq gətirdi. Hacı həzrətləri bağda idi. Balıqları da bağda bişirmək istədilər. Yaz mövsümü idi. Hacı həzrətləri balıqları bişirərkən, göy üzünü böyük bir bulud örtdü. Yağış yağmağa başladı. Hacı həzrətləri, Seyid Əmr Burhaneddinə; "Dua et, mənim olduğum yerə yağış yağmasın!" buyurdu. Burhaneddin; "Əfəndim, mənim nə həddimə?" dedi. Hacı həzrətləri; "Mənim dediyimi et." buyurdu. Seyid Burhaneddin əmrə tabe olaraq dua etdi. Qüdrəti ilahi ilə Hacı həzrətlərinin olduğu yerə yağış yağmadı. Digər yerlərə o qədər yağdı ki, suları, sel kimi yanımızdan axırdı. Bu halı görənlər heyrətlər içində qaldı. Bu kəramətdən çoxları istifadə etdilər.

  Hacı həzrətləri, tələbələri ilə bir kimsənin evinin terasında oturarkən, könülləri yaxan, qəlblərə təsir edən bir söhbət etdilər. Söhbət əsnasında tələbələrinə; "Sizmi məni tapdınız, mənmi sizi tapdım?" dedilər. Tələbələri; "Biz sizi tapdıq." dedilər. "Madam ki, siz məni tapdınız, bu terasta məni tapın." buyurub, tələbələrinin gözündən itdi. Tələbələri hər tərəfi axtarıb, tapa bilmədilər. Söylədikləri sözə peşman olub; "Sizin cazibəniz olmasa, siz lütf etməsinizsə, kim sizin söhbətinizə qovuşa bilər?" deyib üzr istədilər. Bunun üzərinə Hacı həzrətləri özünü göstərdi. Bir az əvvəl oturduqları yerdə, eyni şəkildə otururdu.

   Bir dəfə buyurdu ki: "Bizim yolumuz Rəsulullah əfəndimizin sünnəsinə tabe olmaq və Əshabı kiramın hallarına baxmaqdır. Bunun üçün bu yolda az bir əməl, böyük qazanclara, nəticələrə səbəb olar. Sünnəyə tabe olmaq çox böyük bir işdir. Bu yoldan üz çevirən, dinini təhlükəyə atmış olar." Bəhaəddin Buxari həzrətləri Buxarada, yaz mövsümündə bir axşam, tələbələriylə birlikdə Ataullah adında bir şəxsin evinin damında oturmuş söhbət edirdi. Mübarək ağzından inci kimi gözəl sözlər tökülür, dinləyənlərə bolluq saçırdı. Evin yaxınında, Buxara qubernatorunun sarayı vardı. O axşam qubernator da, sarayının damında adamlarıyla birlikdə dəf və çalğı çalıb, əylənirdi.

  Səs hər tərəfə yayılırdı. Bəhaəddin Buxari; "Bizim bu səsləri eşitməmiz caiz deyil, qulağımıza pambıq tıxamaq lazımdır." dedi. Belə söylədikdən sonra, söhbət məclisində olan tələbələri və özü, çalğı səsini eşitməz oldular. Halbuki qubernator və adamları səhərə qədər çalğı çalmışlar. Səhər qonşular, Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin tələbələrinə; "Biz çalğı səsindən səhərə qədər yata bilmədik, siz necə dayana bildiniz?" dedilər. Tələbələr; "Mürşidimiz bu səsi dinləməmiz uyğun olmaz, qulağımıza pambıq tıxamamız lazımdır." buyurdu. O andan etibarən səhərə qədər heç çalğı səsi eşitmədik." dedilər. Bu vəziyyət, o qubernatora izah edildi. Qubernator vəziyyəti öyrənincə, etdiyi işə peşman olub, tövbə etdi. Bu hadisə Buxarada günlərlə izah edildi. Hər kəs Bəhaəddin Buxarinin böyüklüyünü gördü. Ona söhbətləri daha çox artdı.

  Bəhaəddin Buxari həzrətləri Kəbəni ziyarətə gedərkən, Xorasana uğramışdı. Orada Hacı Müəyyiddin adında bir şəxsin evində qonaq olub, bir neçə gün qaldı. Bu sırada bir gün, Karubani saray məsirəsinə getmişlər idi. Orada hüzuruna bir dərviş gəldi. Dərvişə salam verib: "Bunlar bizim sevdiklərimizdəndir, lakin bizi tanımazlar." dedi. Sonra o dərvişi yanına götürüb, qonaq qalmaqda olduğu evə apardı. Ev sahibi yemək əsnasında ev sahibinə; "Bu gün şəhərimizdəki Allah dostlarından birini tapıb gətirdim. İcazə versəniz bizimlə birlikdə yemək yesin." dedi. Ev sahibi; "Əlbəttə əfəndim, əmr edin, süfrəyə gəlsin." dedi. Bunun üzərinə o dərviş də süfrəyə oturdu. Yeməkdən sonra söhbətə başladılar. O dərviş ilə təriqət hallarından və həqiqət sirlərindən bəhs etdilər. Bir müddət söhbətdən sonra, o dərviş icazə istəyib, getmək üzrə qalxdı. Oradan, havada uçaraq ayrılıb getdi. Bəhaəddin Buxari, dərvişin bu halına təbəssüm edib; "Bu asan işdir." buyurdu. Şam namazı vaxtında, o dərviş təkrar gəldi. Bəhaəddin Buxari ona uçaraq ayrılıb getməsini soruşaraq; "Allah dostlarının yanında belə işlər mötəbər deyil. Allahu təala bəzi qullarına elə sirlər lütf etdi ki, bu sirlərdən birini insanlara göstərsə, xalq pərişan və məhv olar." buyurdu. Dərviş şəxs; "Mən, qırx beş ildən bəri dənizlərdə və quruda gəzərəm, söylədiyiniz kimi qənaət sahibi bir şəxs tapa bilmədim. On dəfə Kəbəni, on dəfə də Rəsulullah əfəndimizin qəbiri şərifini ziyarət etdim. Bəhs etdiyiniz sirlərdən heç birinin qoxusunu duymadım." dedi. Bəhaəddin Buxari həzrətləri o dərvişə; "Bir an mənə təslim olsan, sənə nə qədər sirləri bilmək nəsib olar və aləmdə elə kimsə olub olmadığını anlarsan." buyurdu. Dərviş; "Yaxşı" deyib təslim oldu. Yanına oturdu. Bəhaəddin Buxari, şahidlik barmağı ilə dərvişə toxundu. Dərviş özündən keçib yerə yıxıldı. Nəfəsi də kəsildi. Bir müddət eləcə qaldı. Sonra şahidlik barmağını dərvişin alınına toxundurdu. Dərviş özünə gəlib kəlmeyi-şəhadət gətirərək qalxdı,  və üzr istəyərək; "Cahillik etdim. Sizin kimi Allahın sevimli bir qulunun hüzurunda ədəbsizlik etdim. Lazımsız sözlər söylədim. Kərəm və lütf edin, həyasızlığıma baxmayıb, məni bağışlayın və tərbiyə edin. Bu qədər zamandır gəzib sizin kimi kamal əhli bir böyük alim axtardım. İndi himmətiniz bərəkətiylə axtardığımı tapdım." dedi. Bunun üzərinə Bəhaəddin Buxari; "Bu mərtəbəyə çatmaq üçün, Allahu təalanın razılığına uyğun əməl işləmək və Onun sevimli bir quluna təslim olmaq lazımdır." buyurdu. Dərviş dedi ki: "Əmriniz başım üstünə, əmr buyurun, xidmətinizdə Kəbəyə gedim." "Sən on dəfə Kəbəyə getmisən." buyurunca; "Sizinlə getməyi arzu edirəm." dedi. Dərvişə dedi ki: "Sənin üçün xeyirli olan budur: Sən Herata get və bizə bağlılığını davam etdir. Dərviş söz dinləyib, Hərata getdi. Bəhaəddin Buxari həzrətləri də, tələbələriylə birlikdə Kəbəyə getmək üzrə qonaq olduğu evdən ayrılıb, Xorasandan yola çıxdılar. Bəhaəddin Buxari həzrətləri həccdə ikən hacılar Minada qurban kəsirdilər.

  "Bizim də qurban kəsməmiz lazım, lakin biz oğulumuzu qurban edəcəyik." buyurdu. Tələbələri bu sözdə bir hikmət vardır deyərək, o günün tarixini qeyd etdilər. Həccdən sonra Buxaraya döndüklərində, Bəhaəddin Buxarinin o sözü söylədiyi gün, oğlunun vəfat etdiyini öyrəndilər. Oğlunun vəfatı üzərinə buyurdu ki: "Allahu təalanın lütfkarlığı ilə oğlumun vəfat etməsi barəsində də Rəsulullah əfəndimizə uyğun gəlmiş oldum. Çünki Peyğəmbərimizin də oğlu vəfat etdi. Rəsulullahın başından keçən işlərin hamısı mənim başımdan da keçdi. Heç bir sünnəni tərk etmədim. Hamısını yerinə yetirdim və nəticəsini tapdım.

  Bəhaəddin Buxari həccdə ikən, Kəbəni təvaf əsnasında, ax saqqallı bir qocanın, Kəbənin örtüsünə sarılaraq ağladığını və göz yaşları ilə oranı islatdığını gördü. Qibtə ediləcək bir halda olan qocanın, bir də ürəyinə təvəccöh etdi. Kəşfiylə gördü ki, qocanın ürəyi tamamilə dünyalıq şeylərlə məşğul. Mina bazarında isə gənc bir tacir gördü. Bu gənc tacir, aşağı yuxarı əlli min qızıl dəyərində alış-veriş edirdi. Görünüşcə tamamilə dünyaya bağlıymış görünən gəncin ürəyinə təvəccöh etdiyində, ürəyini həmişə Allahu təalanı zikr etməklə məşğul bir halda gördü.

  Bəhaəddin Buxari həzrətləri, əsrinin ən məşhur alimi və mürşidi kamili idi. Təsəvvüfdə ən yüksək dərəcəyə çatmışdır. İllərcə insanları hidayətə, qurtuluşa, doğru yola qovuşdurmuş, nə qədər könüllər onun bolluqlarıyla nurlanmışdır. Vəfatına yaxın halları və tələbələrinin bu barədə nəqlləri isə bu şəkildədir.

  Böyük alimlərdən Mövlana Məhəmməd Miskin belə izah etdi: "Buxarada Şeyx Nurəddin Xəlvəti adında, saleh və məşhur bir şəxs vəfat etmişdi. Bəhaəddin Buxari həzrətləri tələbələriylə birlikdə vəfat edən o şəxsin yaxınlarına başsağlığıya getmişlərdi. Başsağlığıya gələnlərdən bir qisimi və o evin xalqı, yüksək səslə ağlayıb fəryad edirdilər. Bəhaəddin Buxari həzrətləri bu halı görüb, onları yüksək səslə ağlamaqdan məhrum etdi. Orada olanlardan hər biri bu barədə bir şeylər söylədi. Bu vaxt Bəhaəddin Buxari həzrətləri buyurdu ki: "Mənim ömürüm sona çatınca, ölmək necə olarmış dərvişlərə öyrədim!" Bu sözü daim mənim xatirimdə qaldı. Bəhaəddin Buxari həzrətləri xəstələndilər. Bu xəstəliyi ölüm xəstəliyi olub, ömürünün son günləri idi. Xüsusi otağına çəkildi. Vəfatına qədər orada qaldılar. Hər gün tələbələri orada hüzurunda olardılar. Tələbələrinin hər birinə şəfqət göstərib, iltifatda olardı. Vəfat etmək üzrə ikən, əllərini qaldırıb dua etməyə başladı. Əllərini uzadıb uzun müddət dua etdi. Sonra əllərini yüzünə sürüb vəfat etdi.

  Alaəddini Attar həzrətləri də belə izah etmişdir: Bəhaəddin Buxari həzrətləri ömürünün son günlərində mənə qəbirini qazmamı əmr etdi. Gedib əmr edildiyi kimi qəbiri qazdıqdan sonra hüzuruna gəldim. Bu sırada, görəsən özlərindən sonra irşad əmrini kimə verəcəklər deyə xatirimdən keçmiş idi. O anda mübarək başını qaldırıb; "Söyləyəcəyimi, Hicaz yolunda söyləmişdim. Hər kim bizi arzu etsə, Hacı Məhəmməd Parisəyə nəzər etsin." buyurdu. Bu sözü söylədikləri gündən sonrakı gün vəfat etdi.

  Yenə Alaəddini Attar belə izah etmişdir: "Hacı Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin vəfatı əsnasında Yasini şərifi oxuyurduq. O da bizimlə oxuyurdu. Yarısına gəlincə, nurlar görünməyə başladı. Sözü tövhidi söyləyərək son nəfəslərini verdilər." Sıxarı Arifanda torpağa verildi. Tələbələri, üzərinə gözəl bir türbə etdirdilər. Daha sonra türbənin yanına genişcə bir məscid tikildi. Gələn padşahlar o məscid üçün vəqflər qurdular. Oranın baxımını etmək, şanını, şərəfini eşitdirmək üçün çox etina göstərdilər. Bu söhbət günümüzə qədər davam etmişdir. Təmiz ruhu vəsilə edilərək cənabı Haqqdan kömək istənməkdədir. Eşiyinin torpağı gözlərə sürmə kimidir. Dar zamanlarda onun qapısına sığınılar.

  Zamanın böyüklərindən Abdülkuddüs belə izah etmişdir: Bəhaəddin Buxari həzrətlərini qəbirinə qoyduq. Gördüm ki, mübarək üzləri tərəfindən "Möminin qəbiri Cənnət bağçalarından bir bağçadır." hədisi şərifində buyurulduğu kimi, Cənnətdən bir qapı, qəbiri şəriflərinə açıldı. O qapıdan iki huri gəlib, ona salam verdi və; "Allahu təala bizi, sizin üçün yaratdığı vaxtdan bəri sizi gözləyirik." dedilər. Hacı həzrətlərinin onlara; "Mən Haqq təala həzrətləri ilə əhd etdim ki, Onun heç bir şeyə bənzəməyən, necə olduğu izah edilə bilməyən didarını görmədikcə, mənim yolumda olanlara və məndən haqqı eşidib əməl edənlərə şəfaət etmədikcə, heç bir şey və heç bir kimsə ilə məşğul olmam." dedi.

   Vəfatından sonra sevənlərindən biri onu yuxuda görmüş və; "Nə əməl işləyək ki qurtuluşa çataq?" deyə soruşmuşdur. "Son nəfəsdə nə ilə məşğul olmaq lazım olsa, onunla məşğul olun." buyurmuşdur.

   Bəhaəddin Buxari həzrətləri orta boylu, mübarək üzü dəyərmi olub, yanaqları qırmızıya yaxın idi. İki qaşı arası açıq, gözləri sarı ilə ala rəng qarışığı olan şabalıd rəngində idi. Saqqalının ağı qarasından çox idi. Nə sürətli, nə də yavaş gedərdi. Danışmaları Peyğəmbər əfəndimizin danışması kimi dənə dənə idi. Danışdığı kimsəyə istiqamətini dönmüş olaraq danışardı. Qəhqəhə ilə gülməz, təbəssüm edərdi. Hər gün özünü iyirmi dəfə ölmüş və məzara qoyulmuş olaraq düşünərdi. Kimsəni kiçik və alçaq görməz, daim gülər üzlə qarşılayardı. Ancaq əsəbləşdiyi zaman qaşqabağını tökərdi. Bu zamanda heybətindən qarşısında dayanılmaz olardı. Sevimli, görünüşü bir çox baxımdan Rəsulullah əfəndimizə bənzədiyi kimi, sözləri, işləri və bütün hərəkətləri sünnəyi səniyyəyə uyğun idi.

   Ən başda gələn tələbələrindən Əlaəddini Attar belə izah etmişdir: "Hacı Bəhaəddin Naxşibənd həzrətləri o dərəcə kasıb idi ki, evlərində qış günləri namaz qılmaq üçün yerə sərəcək bir şey olmadığından, köhnə bir kilim sərib, onun üzərində namaz qılardılar. Məişət və dolanışıqlarına bir tikə belə haram qarışdırmazdılar. Özlərinin və ailə əfradının halal yeməsinə çox diqqət yetirərdi. Şübhələndiyi hər hansı bir şeydən uzaq dayanardılar. "İbadət on qisimdir. Doqquzu halal ruzi axtarmaqdır. Digər qisimi saleh əməllər və ibadətlərdir." buyurulan hədisi şərifi bildirərdi.

   Kasıb olmalarına baxmayaraq, lütf və kərəmləri bol olub, comərd idilər. Bir kimsə bir hədiyyə gətirsə, mümkünsə gətirilən hədiyyənin iki misli qiymətində bir hədiyyə verərdi. Tanışı və ya tanımadığı bir kimsə evlərinə ziyarətə gəlsə, gülərüzlə qarşılayar, nəzakətlə yol göstərər, evdə nə olsa ikram edərdilər. Qonaqlarına şəxsən özü xidmət edərdi. Əgər ev soyuq olsa, öz geyəcəyini və yatağını qonağa verərdi. Qonağın heyvanı varsa, heyvanın otunu və suyunu verərdi. Ruzisini çalışaraq təmin edərdi. Bunun üçün əkər, biçərdi. Bir miqdar arpa, bir az da heyvan yemi əkər biçər, bununla dolanardı. İşində şəxsən özü işləyər, bütün işlərini görərdi. Zamanında alim və saleh kəslər ziyarətinə gəlib, xalis və halal yemək yeyək deyə onun yeməklərini yerərdilər. Hər vaxt və hər işdə sünnəyi səniyyəyə xəbərdar et və xüsusilə yemək barəsində Peyğəmbər əfəndimizə uyğun gəlməyə çox diqqət yetirərdi. Çox vaxt çörəyi öz bişirər və süfrə xidmətini öz edərdi. Yemək yeyərkən; "Süfrə başında özünüzü Allahu təalanın hüzurunda bilin. Onun verdiyi neməti yediyimizi unutmayın." buyurardı. Camaat ilə toplu halda yemək yeyərkən, içlərindən biri qəflət ilə ağızına bir loxma götürsə; "Önündəki yeməyi, Allahu təalanın hüzurunda olduğunu unutmadan ye! Allahu təalanı xatırla, başqa şeylər düşünmə. Allahu təala, sənə səndən yaxındır. Onu düşün." buyurardı.

  Bir yemək qəflətlə, hirslə və ya məcburən bişirilsə, o yeməkdən özü yeməz, yedirməzdi. Rəvayət edilər ki, bir zaman Şahı Naxşibənd həzrətləri Gazyut deyilən bir yerə getdi. Orada tələbələrindən biri onlara yemək gətirdi. Şahı Naxşibənd həzrətləri buyurdu ki: "Bu xəmiri yoğuran və yeməkləri bişirən kimsə, başlamasından bitirməsinə qədər qəzəb halında idi, hirsli idi. Biz ondan heç bir şey yeyə bilmərik. Çünki belə edilən yeməklərdə heç bir xeyr və heç bir bərəkət yoxdur. Bəlkə də şeytan yemək edərkən həmişə onunla olmuşdur. Bizlər belə bir yeməyi necə yeyə bilərik?

   Buyurdu ki: "Məğlub olacaq bir qida, bir yemək, hər nə olursa olsun qəflət içində, qəzəblə və ya kəraxatlə hazırlansa, tədarük görülsə, onda xeyr və bərəkət yoxdur. Çünki ona nəfs və şeytan qarışmışdır. Belə bir yeməyi yeyən kimsədə, mütləq bir çirkin nəticə meydana gəlir. Qəflətə dalmadan edilən və Allahu təalanı düşünərək yeyilən halal və xalis yeməklərdən xeyr meydana gəlir. İnsanların xalis və saleh əməllər işləməyə müvəffəq ola bilməmələrinin səbəbi; yemədə və içmədə bu xüsusa diqqət yetirmədiklərindən və ehtiyatsızlıqdandır. Hər nə hal olursa olsun, xüsusilə namazda huşu' və hudu' halında olmaq, zövqlə və göz yaşı tökərək namaz edə bilmək, halal loxma yeməyə, Allahu təalanı hatırlıyarak yeməyi bişirmək və yeməyi Allahu təalanın hüzurunda imiş kimi yeməyə bağlıdır.

  Bədəninə haram loxma qarışmış bir kimsə, namazdan dad duymaz." Təsəvvüfdəki hallarının itdiyini söyləyən bir tələbəsinə; "Yediyin loxmaların halaldan olub olmadığını araşdır." buyurmuşdur. Tələbəsi araşdırdığında, yeməyini bişirərkən ocaqda halal olub olmadığı şübhəli bir parça odun yandırmış olduğunu təsbit edərək tövbə etmişdir.

  Namazda hudu' və huşu' necə əldə edilər? deyə soruşulunca, buyurdu ki: "Dinc bir halda halal loxma yemək. Hüzur ilə dəstəmaz alacaqsınız və namaza başlarkən iftitah təkbirini, kimin hüzuruna dayandığınızı bilərək, düşünərək söyləyəcəksiniz.

  Buyurdu ki: "Nəfsinizi daim töhmət altında saxlayın və ona uymayın. Hər kim bunda müvəffəq olsa, Allahu təala ona bu işinin mükafatını, qarşılığını verər, saleh əməl işləməyə müvəffəq olar, buna dözüm və güc tapar. Etdiyi hər işi Allahu təalanın razılığı üçün etməyə başlar. Bütün işlərdə niyyəti düzəltmək çox mühümdür.

  Buyurdu ki: "Namaz möminin miracıdır." buyurulan hədisi şərifdə, həqiqi namazın dərəcələrinə işarə vardır. Namaza duran kimsənin, iftitah təkbirini söyləyərkən, Allahu təalanın əzəmətini, ucalığını düşünərək, hudu' və huşu' halında olması lazımdır. Belə ki, bu halını istigrak, özündən keçmə halına çatdırmalıdır. Bu sifətin kamal dərəcəsi, Rəsulullah sallallahu əleyhi və səllimdə vardı. Rəvayət edilmişdir ki, Rəsulullah əfəndimiz namazda ikən, mübarək sinəsindən elə bir səs gəlirdi ki, bu səs, Mədinəyi münəvvərənin xaricindən eşidilərdi.

  Namazda qəlb hüzuru necə əldə edilər? deyə soruşulunca da; "Halal loxma yemək və yerkən qəflət içində olmamaq, dəstəmaz alarkən, iftitah təkbirini söyləyərkən, tam bir agahlık, qəflətdən uzaq olma, oyanıqlıq içində olmaqla." buyurdu. Buyurdu ki: "Oruc mənə məxsusdur. Onun qarşılığını mən verərəm." buyurulan qüdsi hədisdə, həqiqi oruca işarə vardır. Bu isə, masivayı, Allahu təaladan başqa hər şeyi tərk etməkdir." Yenə buyurdu ki: "Allahu təalanın doxsan doqquz adı vardır. Kim onları saysa, Cənnətə girər." buyurulan bu hədisi şərifdəki "Ahsa" sözünün bir mənası, saymaqdır. Digər bir mənası isə, bu adı şərifləri öyrənib, bilməkdir. Bir mənası da, bu əsmayi şerifenin mucibincə əməl etməkdir.

  Məsələn "Rəzzaq" adını söylədiyi zaman, ruzisi üçün əsla narahatlıq etməməli. "Mütəkəbbir" adını söyləyincə, Allahu təalanın əzəmətini və kibriyasını düşünməlidir."

  Bəhaəddin Buxari həzrətlərinə bu dərəcəyə necə çatdınız? deyə sual olununca; "Rəsulullah sallallahu ələyhi və səllimə tabe olmaqla." buyurdu. Yenə buyurdu ki: "Bizim yolumuz söhbətdir. Xalvəttə, təklikdə şöhrət vardır. Şöhrət isə fəlakətdir. Xeyr və bərəkət cəmiyyətdə, bir araya gəlməkdədir. Bu da söhbət ilə olar. Söhbət, bir kimsənin yoldaşında fani olmasıyla, yoldaşını özünə seçməsiylə hasil olar. Bizim söhbətimizdə olan kəslər arasında, bəzilərinin qəlblərindəki söhbət toxumu başqa şeylərə bağlılığı səbəbiylə inkişaf etməz, böyüməz. Biz belə kəslərin qəlblərini başqa şeylərə olan bağlılıqdan təmizləyərik. Bizim söhbətimizdə olanlardan bəzilərinin də qəlblərində söhbət toxumu yoxdur. Biz belə olanların qəlblərində söhbət hasil etmək üçün çox himmət edərik, köməkçi olarıq." "İnsanlara rəhbər olan, onları irşad edən doğru yolu göstərən alimlər, usta ovçuya bənzərlər. Usta ovçular, incə məharətlərlə vəhşi bir canavarı tələyə salıb tutarlar, sonra ovladıqları o vəhşi heyvanı tərbiyə edib, əhliləşdirərlər. Bunun kimi, Allahu təalanın vəliləri də hikmət əhli olub, gözəl tədbirlər ilə, xasiyyətlərinə görə taliblərə gərəyi kimi rəftar edərək, təslimiyyət mövqesinə çatdırarlar. Sonra sünnəyi səniyyəyə tabe olmalarını təmin edərək, məqsədə çatdırarlar.

   Yenə buyurdu ki: "İnsanlara rəhbər olan şəxslər, hər kəsin qabiliyyətinə və istedadına görə rəftar edərlər. Əgər talib yeni isə, onun yükünü çəkib, ona xidmət edərlər. Davud əleyhissalama; "Ey Davud! Məni tələb edən birini gördüyün zaman, ona xidmətçi ol!" Bizim yolumuzda olan kimsə, bu yola tam uyğun gəlib, bunun əksinə bir iş etməməlidir ki, işin nəticəsi meydana çıxsın. Sünnəyi səniyyəyə tabe olmaqdən ibarət olan yolumuza tabe olaraq, işlərdə və əməllərdə diqqətli davranmalıdır ki, yolumuzda olanlarda əhlullahın tam bir bacarığına qovuşma səadəti hasil olsun.

   Yenə buyurdu ki: "Rəsulullah əfəndimizin, mənim ümmətim buyurduğu ümmət, İbrahim əleyhissalamın Nəmrudun atəşindən xilas olduğu kimi Cəhənnəm atəşindən xilas olarlar. Çünki Rəsulullah əfəndimiz; "Mənim ümmətim, dəlalət (pozğunluq) üzərində birləşməz." buyurdu. Buradakı ümmətdən məqsəd, həqiqi ümmətdir. Yəni Rəsulullaha tabe olan ümmətdir. Bunun üçün Rəsulullah əfəndimiz buyurdu ki: "Mənim ümmətim üç qisimdir. Birincisi dəvət ümməti (müsəlman olmayanlar), ikincisi razılıq ümməti (müsəlman olanlar) üçüncüsü də mütəabat (tam uyanlar) ümmətidir.

  Buyurdu ki: "Bir kimsə nəfsinə müxalif çıxmağa müvəffəq olsa, əməli az da olsa, nəfsinin istəklərinə boyun əyməməyə müvəffəq olduğu üçün şükr etməsi lazımdır. Əbdallərin mövqesini istəyən kimsənin, halını dəyişdirməsi, yəni nəfsinə müxalif çıxması lazımdır." Buyurdu ki: "Bizim yolumuz, Allahu təalanın göstərdiyi qurtuluş yoludur. Çünki bu yol, sünnəyə tabe olmaq və Əshabı kirama tabe olmaqdır. İşdə bu səbəblə, bizim yolumuzda az zamanda çox qazanc əldə edilər. Lakin sünnəyə tabe olmaq və riayət etmək, səbir və dözüm istər. Biz, bizim yolumuza girənləri, istəsək asanca çəkmə ilə, diləsək bir başqa üsulla tərbiyə edərik. Çünki rəhbər olan alim, bir təbibə bənzər. Xəstənin xəstəliyini, dərdini təsbit edər və ona görə dərman verər. Bizim yolumuzda tək qalmaq deyil, söhbət əsasdır. Söhbətin də şərtləri vardır. İki adam söhbət etmək istəsə, bir-birindən əmin olmaları lazımdır. Belə olmazsa, söhbətdən fayda hasil olmaz.

  Bizim söhbətimizə girənlərin qəlblərində, söhbət toxumu vardır. Qısaca bu yola, Əhli sünnə və camaat yolu deyilir. Bizim söhbətimizə daxil olanların ürəyinə söhbət toxumu atılmışdır. Lakin Allahu təaladan başqa hər şeydən əlaqəsini kəsməmiş ola bilər. Bu vəziyyətdə söhbətimizə qatılan kimsənin ürəyində, Allahu təalanın sevgisindən başqa neyə bağlılıq varsa, onu ürəyindən təmizləyərik. Ürəyində bizə qarşı meyli və söhbəti olanlara söhbət toxumu atıb, gecə gündüz onu tərbiyə etməmiz bizim vəzifəmizdir. Söhbət üçün uzaqda olmaq fərqinə varmaz.

   Bəhaəddin Buxari həzrətlərinə siz necə bir yolda olursunuz? deyə sual verincə, buyurdu ki: "Ancaq arif olanların istifadə edə biləcəyi bir yolda oluruq: Bu yola girən kimsənin, hər şeyi buraxıb Allahu təalaya dönməsidir. Murakabe əhli çox azdır. Olanlar da gizlidir. Biz bu nəticəyə vardıq ki, murakabeyi əldə etmənin yolu, nəfsə müxalif çıxmaqdır.

  Müşahidə: Qeyb aləmindən gəlir və qəlb üzərinə işlənən bir təcəllidir. Cəlalı və ya camalı olmaq üzrə ikiyə ayrılmışdır.

  Mühasiblik: Bizim yolumuzda olan kimsə, düşünüb araşdırar. Özünü hesaba çəkib baxar. Keçmiş zamanı qəflət iləmi, hüzur iləmi keçdi? Əgər hüzur ilə keçmişsə, o kimsənin vaxtı qiymətləndirilmişdir. Allahu təalaya həmd etsin. Əgər keçən zaman qəflət ilə keçmişsə, o kimsə vaxtını məhv etmişdir. Edəcəyi iş, gələcəyi üçün tədbirli olub, tövbə etməkdir. Arif olanlar, bu üç xüsusa riayət etdikləri üçün xeyli çox fayda əldə edərlər. Arif olmadan istifadə edə bilməzlər. Bizlər, məqsədə çatmaqda vasitəyik. Allahu təalanın inayəti olmadan və rəhbər olmadan məqsədə çatmaq mümkün olmaz. Bu halda bu yolda irəliləyən kimsə, qiyamətə qədər yaşasa, özünə rəhbər olan şəxsin tərbiyə nemətinin, lütf və himmətinin şükrünü yerinə gətirə bilməz.

   Bəhaəddin Buxari, Allahu təalanın qullarına şəfqət və ağrımalarının çoxluğundan, on iki gün başını səcdəyə qoyub, Allahu təaladan, təsəvvüfdə asan irəlilənilən, asan ələ keçən və əlbəttə qovuşdurucu olan bir yol istədi. Duası qəbul edildi. Bu yol; yemə, içmə, geyimdə, oturmada və adətlərdə orta dərəcədə olmaqdır. Ürəyi müxtəlif düşüncələrdən qorumaqdır. Hər an gözəl əxlaqla əxlaqlanmaqdır. Özündən kəramət istəyənlərə buyurdu ki: "Bizim kəramətimiz açıqdır. Bu qədər çox günah ilə yer üzündə getməmizdən böyük kəramət olarmı?" Bir dəfə isə; "Biz Allahu təalanın fazlına, lütfkarlığına qovuşduq. Bizi muradlardan, çəkib aparılanlardan etdi." buyurdular.

  Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin yolunun əsaslarından olan; "Biz sonda ələ keçəcək şeyləri başa yerləşdirdik." buyurması, Rəsulullah əfəndimizin daha ilk söhbətində olan bir kimsənin ürəyinə hikmət və bolluq axmasına və bir söhbətlə nihayətə qovuşmasına bənzədilmişdir. Buyurdu ki: "Yolun əsası, ürəyə təvəccöhdür. Qəlb ilə də, Allahu təalaya təvəccöhdür. Qəlb ilə çox zikr etməkdir. Fərz və sünnələri əda etməkdir. Yemə, içmə, geymə və oturmada, işlərdə və adətlərdə orta dərəcədə olmaqdır. Qəlbi pis düşüncələrdən, vəsvəsədən qorumaqdır. Özünə rəhbər olan alimin söhbətini qənimət bilməkdir.

  Mürşidinin hüzurunda ikən və yanında yox ikən ədəbə tabe olmaqdir. Bu yoldan məqsəd və ələ keçən şey; Allahu təalanın davamlı hüzurunda olmaqdır. Əshabı kiram zamanında buna "lütfkarlıq" deyilmişdi. Bu yolda irəliləmə əsnasında; nəfsin arzularını yox etmək, nurlara və hallara basdırılmaq, pis və davamlılıq mövqelərinə çatmaq, üstün əxlaq ilə əxlaqlanmaq kimi on mövqe ələ keçər.

  Buyurdu ki: "La ilahə illəllah sözünü söyləmənin həqiqəti, Allahu təaladan başqa nə varsa hamısını yox bilməkdir." Yenə buyurdu ki: "İslam dininin hökmlərini etmək, yəni əmrləri edib qadağanlardan çəkinmək, haramları, şübhəli şeyləri, hətta mübahların çoxunu tərk etmək, sənədlərdən uzaq dayanmaq, mübahları zərurət miqdarın tərəfindən istifadə etmək, tamamilə nur və səfadır.

  Eyni zamanda övliyalıq dərəcələrinə qovuşduran bir vasitədir. Vəlayət dərəcələrinə bunlarla çatılar. Uzaq qalanların hamısı, bunlara diqqət yetirmədiklərindən uzaq qalarlar və öz arzularına uyğunlaşdırar. Yoxsa cənabı Haqqın bolluğu hər an gəlməkdədir." Bir kimsə sizin yolunuzun əsası nə üzrə qurulmuşdur? dəyincə; "Zahirdə xalq ilə, daxildə Haqq ilə olmaq üzrə qurulmuşdur." buyurdu və bu beyti oxudu:

"İçəridən dost ol, xaricdən xarici,

 Az olar dünyada belə gediş."

QOXUSUNU DUYURAM .

Övliyayı kiramın, ən böyüklərindəndir,

İnsanların ürəyinə, nur salıb etdi tenvir.

 

Seyid Əmr Külalın, tələbəsidir bu şəxs,

Qararmış olan qəlblər, onunla tapdı həyat.

 

Seyid olub, Rəsulun, kərim övladındandır,

Dinin yayılmasında, xeyli çox xidməti vardır.

 

Min üç yüz on səkkizdə, təşrif etdi dünyaya,

Yetmiş üç yaşındaykən, köçdü darı davamlılığa.

 

Buxarada bir diyar, var ki Sıxarı Arifan,

Qəbiri bu yerdə olub, nur saçılar oradan.

 

Bu böyük şəxs, dünyaya, gəlmişdi bu diyarda,

Həm vəfatları da, oldu yenə bu yerdə.

 

O, dünyaya gəlmədən, duyulmadan heç adı,

Onun gələcəyini, müjdələdi ustadı.

 

Hacı Məhəmməd Ata Səmmasi idi ki o şəxs,

Ondan saçılırdı, dünyaya hər füyuzat.

 

Nə vaxt keçsə idi, o, Sıxarı Arifandan,

Deyərdi: "Mənə bir qoxu, gəlir ki buradan,

 

Zühur edər bu yerdə, çox böyük bir övliya

Qərarmış könülləri, nuruyla edər əhya.

 

Gəlincə başqa bir gün, bu bərəkətli yerə,

Buyurdu ki: "O qoxu, çoxalmış bu dəfə.

 

Elə zənn edərəm ki, o, dünyaya gəlmişdir,

Böyüyüb çatınca, İslama qüvvət verər.

 

Belə söylədiyində, həqiqətən o vəli,

Hələ üç gün olmuşdu, o dünyaya geleli.

 

Atası, qucağına, alaraq bu oğlunu,

Bu böyük övliyaya, apardı o gün onu.

 

O şəxs onu görüncə, sevinib tapdı hüzur,

Buyurdu: "O dediyim, övliya işdə budur.

 

Onsuz da mən, hər nə zaman, keçsəydim bu diyardan,

Alardım qoxusunu, bu böyük şəxsin dərhal.

 

Bu dəfə gəlirkən də, bu qoxu gəlirdi,

Hətta biz yaxınlaşdıqca, çoxlaşırdı.

 

Düşündüm ki "Doğulmuşdur, dediyim o böyük şəxs,

O qoxu, bu baladan, gəlir işdə şəxsən.

 

Sizə müjdə olsun ki, işdə o, bu körpədir,

Bu, irəlidə çox böyük, bir şəxs olsa lazımdır.

 

Daha sonra şəfqətlə, bağrına basdı onu,

Buyurdu: "Övladlığa, qəbul etdik biz bunu.

 

Sonra Əmr Külala, dedi: "Bu, mənim oğulum,

Bunun çatmasını, sənə ismarlayıram.

 

Böyüyüb tabe oldu, o da Əmr Külala,

Ondan feyik alaraq, çatdı tam kamala.

 

O, hələ uşaq ikən, övliyalığa aid,

Alınında işarələr, görünərdi hər vaxt.

 

Anası izah edər ki: "Bu oğulum Bəhaəddin,

"Kəramət" sahibi idi, dörd yaşındaykən hemin.

 

Evimizdə bir inək, vardı balalayacaq,

Doğmasına daha, bir müddət vardı ancaq.

 

Bir gün mənə dedi ki, inəyi göstərərək;

Ağ başlı bir bala, doğuracaq bu inək.

 

Bir neçə ay keçmiş idi ki, o gündən etibarən,

Ağ başlı buzov, doğurdu inək eynilə.

 

BU KİMDİR?

  Bəhaəddini Buxari həzrətləri belə izah edər: "Bir qış günü idi. Məni bir cəzbə halı bürüdü. Özümdən keçib, çöllərdə, səhra və dağlarda, ayaqyalın, başı açıq  gəzməyə başladım. Ayaqlarım yarılıb, parçalandı. Bu halda ikən bir gecə mürşidim Əmr Külal ilə söhbət etmək arzusu oyandı. Bu arzu ilə hüzuruna getdim. Tələbələr ətrafında toplanmış, mürşidim də baş tərəfdə otururdu. İçəri girdim, aralarına qatıldım. Əmr Külal; "Bu kimdir?dedi. "Bəhaəddindir." dedilər. Tələbələrinə məni məclisdən çölə çıxarmalarını söylədi. Onlar da məni çölə çıxardılar. O zaman nəfsim son dərəcə az idi və daşqınlıq etmək istədi. Az qalsın nəfsim, iradəmə qalib gəlirdi. Lakin Allahu təalanın lütfkarlığıyla, nəfsimi itaətsizlikdən və etirazdan daşınmağa çağıraraq;

  "Ey nəfs! Mən bu xor görülməyi Allah üçün qəbul etdim. Məni, Allahu təala əlbəttə bundan ötəri mükafatlandırar." dedim. Sonra başımı Əmr Külal həzrətlərinin qapısının eşiyinə qoydum. Səhərə qədər elə qaldım. Üzərimə qar yağdığı halda qalxmadım. Səhər namazı vaxtı Əmr Külal, ayağını qapının eşiyinə atınca, qarlar arasında qalan başıma basdı. Məni o halda görüncə təvəccöhdə olub müjdə verdi. İçəri alıb təsəlli edərək ayaqlarımdakı tikanları mübarək əlləriylə çıxardı. Yaralarıma dərman sürdü. "Oğulum! Bu səadət libası  ancaq sənə layiqdir." buyurdu. Ruhani bolluq, işdə məndə o zaman hasil oldu. İndi, hər səhər evimdən məscidə çıxarkən, bir tələbəmi o halda görmək istəyərəm; lakin indi tələbə qalmadı. Hamısı şeyx oldu.

ELƏ ŞƏXSLƏR VARDIR Kİ!

  Bəhaəddin Buxari həzrətləri, bir dəfə Şeyx Seyfəddin adlı bir şəxsin çay kənarında olan qəbiri qarşısında camaatla söhbət edirdi. O camaatın bir qisimi, Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin təsəvvüfdəki yüksək dərəcəsini bilmirdilər. Söz, vəlilərin hallarından açılmışdı. Bir xeyli sürən bu söhbətdə, övliyanın məşhurlarından olan Şeyx Seyfəddin ilə Şeyx Həsəni Bolqarı arasında keçən kəramətlər izah edildi. İçlərindən biri dedi ki: "Köhnədən vəlilərin qənaəti, kəraməti olardı.

Bəhaəddin Buxari həzrətləri buyurdu ki: "Bu zamanda elə şəxslər vardır ki, bu çaya yuxarı ax desə çay tərsinə axmağa başlar." Bu sözlər Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin mübarək ağızından çıxar çıxmaz, önlərindəki çay tərs axmağa başladı. Bunun üzərinə Bəhaəddin Buxari həzrətləri; "Ey su! Mən sənə yuxarı ax demədim." buyurdu. Çay təkrar köhnə istiqamətə axmağa başladı.

  Bu kəramətini o qədər çox adam gördü ki, bu səbəblə çoxları Bəhaəddin Buxari həzrətlərinin böyüklüyünü anlayıb, tam bir təslimiyyətlə ona bağlandılar və səadətə qovuşdular.

MƏHƏBBƏT DAĞI .

  Tələbəsindən Əmr Hüseyn izah edər: "Hacı həzrətləri bir gecə; "Sabah filan dostumu ziyarətə gedəcəyəm, inşaallah on beş günə qədər gələrəm." dedi. Səhər tələbəsi ilə yola çıxdılar. O gün Hacı həzrətlərinin ayrılığına dözə bilməyib, onu görmək istəyi məni örtdü. Hanəkahda mənimlə bir adam daha qalmışdı. Axşam olunca ona; "Qorxuram Hacı həzrətləri özlərinə olan bu həddindən artıq sevgimi kəşf edər və şəfqət edib, mənə yazığı gəlib dönər." dedim. Ertəsi səhər gördüm ki, həzrəti Hacı dönüb gəldi və mənə heybətlə baxıb; "Mən sənə demədimmi ki, on beş gün sonra gələcəyəm. Sən isə önümə məhəbbət dağını səd çəkdin. Mən o dağı necə aşıb gedim?" buyurdu.

  Sonra mübarək üzünü yanımızdakı tələbəsinə çevirib, buyurdu ki: "Əmr Hüseyn sənə; "Qorxuram Hacı həzrətləri yoldan dönər gələr." demədimi?" O da; "Bəli." dedi. Hacı həzrətləri; "Məhz o məhəbbət və arzulardır ki, önümüzə səd çəkdi." buyurdular. Bunun üzərinə Hacı həzrətlərinin cəlalını müşahidə etdiyimdə, ürəyimdə böyük bir ürpərmə zahir olub, ayaqlarına düşüb üzr istədim. Onlar da bu aciz xidmətçilərinə, mərhəmət edib bağışladı və; "Əgər məqsədin məndən ayrılmamaq isə, məni səninlə düşün. Çünki mən, səndən ayrı deyiləm. Bundan sonra, əsla məni səndən ayrı sanma!" buyurdular. Beyt: "Harada olsan səninləyəm mən,

Özünü əsla, tək sanma sən."

ONLAR HEÇ KİMƏ QILINC VURMAZLAR.

   Bəhaəddin Buxari həzrətləri, özünə qarşı ədəbsizlik edən birinə hirslənməyib, təbəssümlə qarşıladı. Lakin ədəbsizlik edən kimsə böyük bir dərdə düşüb, həlak olacaq hala gəldi. Səhvini anlayıb tövbə etdi. Bəhaəddin Buxari həzrətləri bir o adamın evinin qarşısından keçərkən, içəri girib halını soruşdu. "Allahu təala şəfa vericidir, qorxma yaxşılaşarsan." dedi. O kimsə bu söz üzərinə qalxıb; "Əfəndim, sizə qarşı ədəbsizlik etdim, xatirinizi incitdim, məni bağışlayın." dedi.

  Bunun üzərinə Bəhaəddin Buxari həzrətləri buyurdu ki: "Ürəyimiz o zaman incidi. Lakin bu anda könül aynası tərtəmizdir. Yaxşı bil ki, mürşidlərin, yol göstəricilərin qılıncı, qınından çıxmış sadə bir qılıncdır. Amma mürşid mərhəmət sahibidir. Kimsəyə qılınc vurmaz. İnsanlardan bəlasını axtaranlar gəlib özlərini o qılınca vurarlar.

ƏDƏB.

   Bəhaəddin Buxari həzrətləri bir söhbətlərində buyurdu ki: "Bizim yolumuzdakı kəslərin bu ədəbi güdməsi vacibdir:

  Birincisi; Allahu təalaya qarşı ədəbdir. Yəni zahiri və daxili ilə tamamilə qulluq içində olmalıdır. Allahu təalanın bütün əmrlərini yerinə yetirib, qadağanlarından çəkinməsi və Allahu təaladan başqa hər şeyi, masivayı tərk etməsidir.

  İkincisi; Rəsulullah əfəndimizə qarşı ədəb: Bu da Ona tabe olmaqdir.

  Üçüncüsü; mürşidinə qarşı ədəb: Çünki onun Peyğəmbərimizə uyğun gəlməsinə, mürşidi vasitə olmuşdur. Bu baxımdan, mürşidini heç bir zaman unutmamalıdır." NEYLƏYƏK Kİ NƏSİBİN YOXMUŞ.

   Bəhaəddin Buxari həzrətləri, bir dəfə Buxarada Gülabad məhəlləsində bir dostunun evində, tələbələri ilə söhbət edirdi. Tələbələrindən Molla Nəcməddinə dönüb; "Sənə nə söyləsəm, sözümü tutub söylədiyimi edərsənmi?" dedi. Molla Nəcməddin, "Əlbəttə edərəm əfəndim." dedi. "Əgər bir günah işləməni söyləsəm edərsənmi? Məsələn oğurluq et desəm edərsənmi?" dedi. Bunun üzərinə Molla  Nəcməddin; "Üzrlü hesab edin əfəndim, oğurluq edə bilmərəm." dedi. "Madam ki bu xüsusdakı istəyimizi qəbul etmirsən, məclisimizi tərk et!" buyurdu.

  Molla Nəcməddin bunu eşidincə, dəhşət içində qalıb, olduğu yerə düşdü və huşunu itirdi. Orada olanlar Bəhaəddin Buxari həzrətlərinə yalvarıb, onun bağışlanılmasını istədilər. Qəbul edib bağışladı. Molla Nəcməddin də özünə gəlib qalxdı. Bundan sonra hamı birlikdə o evdən çölə çıxdılar, Dərvazəni Səmərqənd (Səmərqənd Vadisi) deyilən tərəfə doğru getdilər.

  Bəhaəddin Buxari həzrətləri yola çıxarkən, bir ev divarı göstərib tələbələrinə dedi ki: "Bu divarı dəlin, evin içində filan yerdə bir çuval parça vardır. Onu götürüb gətirin." Tələbələri bu əmrə tabe olub, divarı yardılar. Parça dolu çuvalı tapdılar və çıxarıb gətirdilər. Sonra bir küncə çəkilib bir müddət oturdular. Bu sırada bir it səsi eşidildi. Bəhaəddin Buxari həzrətləri, tələbəsi Molla Nəcməddinə; "Bir yoldaşınla gedib evin ətrafına baxın nə vardır?dedi. Gedib baxdılar ki, evə oğrular gəlmiş, başqa bir divarı yarıb evdə nə varsa götürmüşlər.

  Gedib bu vəziyyəti Bəhaəddin Buxari həzrətlərinə xəbər verdilər. Tələbələr bu hala çaşdılar. Sonra təkrar tələbələri ilə birlikdə əvvəlki qonaq olduqları evə döndülər. Səhər, gecə o evdən aldırdığı parça dolu çuvalı sahibinə göndərdi. Tələbələrinə; "Gecə buradan keçərkən, bu malınızı götürərək oğruların oğurlamasına mane olduq, bu malınızı oğrulardan qurtardıq." demələrini bildirdi. Onlar da aparıb sahibinə təslim edərək vəziyyəti izah etdilər. Bəhaəddin Buxari, bundan sonra tələbəsi Molla Nəcməddinə dönüb; "Əgər sən əmrimizə tabe olub bu xidməti etsəydin, sənə çox sirlər açılacaq və çox şey qazanacaqdın. Neyləyək ki, nəsibin yoxmuş." dedi. Molla Nəcməddin isə, etdiyinə çox peşman olub, şikayətləndi.

BƏHAƏDDİNƏ TABE OL!

  Alimlərdən biri, Bəhaəddin Buxarinin tələbələrindən bir qrupla İraqa getdi. O izah edər: "Yolda Səmnan şəhərinin yaxınlığında, burada adı Seyid Mahmud olan, mübarək bir adamın olduğunu və mürşidimizi çox sevənlərdən olduğunu eşitdik. Topluca onun ziyarətinə gedib, mürşidimizə bağlılığının səbəbini soruşduq. Dedi ki: "Rəsulullah əfəndimizi yuxuda gördüm. Çox gözəl bir yerdə idi. Yanında heybətli bir şəxs vardı. Mən, Rəsulullaha təvazö və ədəb ilə yaxınlaşıb; "Söhbətinizlə şərəflənəmədim, bərəkətli zamanınızda və hüzurunuzda ola bilmədim, bu böyük və bənzərsiz səadəti qaçırdım, indi nə edim?" deyə ifadə etdim.

  Mənə; "Bərəkətimə və məni görmək fəzilətinə qovuşmaq istəsən, Bəhaəddinə uyğun gəl!buyurdu. Sonra yanında dayanan mübarək şəxsi işarə etdi. Bundan əvvəl Bəhaəddin Buxarini görməmiş idim. Oyanınca, adını və şəklini, bir kitabın üstünə yazdım. Uzun zaman sonra, bir  dükanında oturmuşdum. Nurlu və heybətli bir şəxs gördüm. Gəldi və dükanda oturdu. Üzünü görüncə, o simanı xatırladım. Birdən məndə böyük bir dəyişiklik oldu. Ondan evimə gəlib şərəfləndirməsini xahiş etdim. Qəbul buyurdu.

  Qalxdıq, o qabaqda mən arxalarında getdik. Bizim evə gələnə qədər, heç dönüb mənə baxmadı. Ondan gördüyüm ilk kəramət bu idi. Çünki o, bizim evin harada olduğunu, daha əvvəldən bilmirdi. Düz bizim evə getdi. Sonra kitabxanamın olduğu otağa girdi. Çox kitabım vardı. Əlini uzadıb bir kitab çıxardı. Mənə uzatdı və; "Bu kitabın üzərinə nə yazdın?" buyurdu. Yeddi il əvvəl gördüyüm və tarixini yazdığım yuxu orada yazılı idi. Bu kəramətlərindən, daha ilk anda məndə böyük bir hal hasil oldu.

  Özümə gəlincə, mənə lütf ilə qarşılıq verib, məni tələbəliyə qəbul buyurdu və qapısında xidmət edənlərin səadəti ilə şərəfləndirdi.

QAYNAQLAR.

1) Makamatı Məhəmməd Bəhaəddin Nakşibənd (Selahüddin ibni Mübarək əl-Buxari)

2) Reşahat; s. 78

3) Hadikat-ül-Evliya; s. 44

4) Məscidi Keramat-il-Evliya; c. 1, s. 144

5) Tam Elmihal Seadeti Ebediyye; s. 990

6) Mu'cem-ül-Müellifin

7) Kamus-ul-Alam; c. 2, s. 1412

8) Hadaik-ul-Verdiyye; s. 125

9) Məktubat (İmamı Rəbbani); c. 3, 123. Məktub

10) Nefehat-ül-Üns; s. 418

11) Rəhbər Ensiklopediyası; c. 16, s. 33

12) əl-Hadaikü'l-Verdiyye

13) İslam Məşhurları Ensiklopediyası; c. 1, s. 439-459