Yunus Əmrə.

 

       

     Təsəvvüf əhli və xalq şairidir. Həyatı və şəxsiyyəti haqqında qəti məlumat yoxdur. Şeirləri, əsrlər boyunca zövqlə və heyranlıqla oxunmuş, tək bizdə deyil, bir çox ölkələrdə də marağa səbəb olan müstəsna bir şəxsiyyətdir. 80 ilə qədər yaşadığı,

  Əskişəhirin Mihalıçcık qəzasına bağlı Yunus Əmrə kəndində, 1320 (H. 720) ildə vəfat etdiyi və bura dəfn edildiyi qaynaqların tədqiqindən aydın olmaqdadır. Vəfatı üçün başqa tarixlər və başqa yerlər də bildirilir.

   Uşaqlığı haqqında məlumat olmayan Yunus Əmrə, bir işarə üzərinə gənc yaşda Tapdıq Əmrənin yanına getdi. Otuz ildən çox onun xidmətində oldu və ondan feyz aldı. Hətta bəzi qaynaqlar, Tapdıq Əmrənin qızını Yunus Əmrəyə verdiyini, həm tələbəsi, həm də kürəkəni olduğunu qeyd etməkdədir.

  Yunus Əmrə, Tapdıq Əmrənin xidmətində olarkən, mənəvi aləmində bir irəliləmə olmadığını zənn edərək, kədərindən dağlara, daşlara düşdü. Səfərində bir gün iki adama rast gəldi. Onlarla yoldaş oldu. Hər dəfə bunlardan biri dua edər, dualarının bərəkəti ilə bir süfrə yemək gəlirdi. Dua sırası Yunus Əmrəyə gəldi. O da dua etdi. Duada, "Ya Rəbbi mənim üzümü qara çıxarma! Yoldaşlarım kimin hörmətinə dua etdisə, onun hörmətinə duamı qəbul et!" dedi. Dua bitincə, iki süfrə yemək gəldi. Yoldaşları; "Kimin üzü suyu hörmətinə dua etdin?" deyə soruşdular. Yunus Əmrə; "Əvvəl siz söyləyin." dedi. Yoldaşları da; "Biz, Tapdıq Əmrənin qapısında xidmət edən Yunusun hörmətinə deyə dua etdik." dedilər. Bunun üzərinə Yunus Əmrə vəziyyətini anlayıb, təkrar Tapdıq Əmrənin yanına döndü və qapısının önünə yatdı. Tapdıq Əmrənin gözləri görmürdü. Qapının önünə çatıb, ayağı bir şeyə ilişincə; "Bu bizim Yunus deyilmi?" deyə soruşdu və onu qəbul etdi.

  O andan etibarən Yunus Əmrə, xalqın dillərindən sala bilmədiyi ilahiləri söyləməyə başladı. İllərlə mürşidinə dağdan odun daşıdı. Gətirdiyi odunlar ip kimi düz idi. Mürşidi; "Ey Yunus, bu nə işdir? Heç əyri odun gətirmirsən." buyurunca; "Əfəndim, bu qapıya əyri odun yaraşmaz." cavabını verdi. Anadolu və digər Türk ellərində çox sevilən Yunus Əmrədən başqa bu sevgi, hörmət və heyranlıq üçün başqa bir nümunə yox idi. Hər baxımdan millətimizi bir-birinə bağlayan mənəvi bir yığıcılığı vardır. Onda, cəmiyyətimizin iç quruluşundakı eyni hisslər, duyğular və dəyər mühakimələri var. Onu unutdurmayan səbəb budur. Anadoluda Yunus Əmrənin Divanının ollmadığı, ilahilərinin oxunmadığı ev yoxidi. Yunus Əmrə, şeirlərini aruzla və daha çox heca vəzniylə yazmışdır. Şeirləri açıq, dərin mənalı, səmimi və həyəcanlıdır. İlahi eşq, varlıq, yoxluq, həyat, ölüm məsələləri və bunlara bağlı olaraq, dünyanın faniliyi kimi məsələləri ən yaxşı şəkildə şeirlə izah etmişdir. Yunus Əmrəni eyni yolda təqib edən bir neçə şair daha görülmüşdür. Bunlardan bilinənlərdən ikisi; "Aşiq Yunus" və "Dərviş Yunus"dur. Yunus Əmrənin ən əhəmiyyətli təqibçisi olan Aşiq Yunus Təqaüdəli olub, 1430 (H. 843) ilində vəfat etmişdir. Hər iki şairin şeirlərini bir-birlərindən ayırmaq çətindir.

  Yunus Əmrə, Cəlaləddini Ruminin söhbətlərində olmuşdur. Bu söhbətlərin, yetişməsində böyük rolu olmuşdur. Yunus Əmrədə günü birlik mövzulara rast gəlinməz; dolanışıq narahatlığı, ailə çətinliyi, övlad ağrısı, yaxınlarının şəxsi və ailəvi məsələlərinə az qala heç yer verməz. O, insanlığın ümumi qədər xətti üzərində dayanmışdır. Bunlar; qəbir, ömrün keçişi, ölüm, Allahu təalaya iman və yalvarma, dini əsaslar, insanın təkliyi, eşq, nəsihətlər və həyatın məqsədi kimi insanlığa xas məsələlərdir. Hər yerdə, hər səsdə, hər rəngdə, hər vaxt Allahın varlığını idrak edən Yunus Əmrə, bu dilsiz varlıqların böyük tanıtışındaki gizli dilin pərəstişkarıdır.

  Yunus Əmrə, Peyğəmbərimiz Məhəmməd əleyhissalam ilə bütün yaxınlarının, dörd xəlifənin, həzrəti Peyğəmbərin soyundan gələnlərin, bütün İslam alimlərinin əzəli aşiqidir. Heç bir batil cərəyana qapılmadığı kimi, onlar qarşısında əxlaqi nizamı, din sevgisini və gerçək təsəvvüfü qoruyan mədəniyyət və sənət səddi olmuşdur. İxlas ilə, hər şeyi Allah rizası üçün etməyi hər vaxt söyləmişdir. Yunus Əmrə üçün "Dərvişlik", hər kəsə faydalı olmaq idealıdır. Şeirlərində tənbəlliyi, tufeyli və faydasız olmağı qınamışdır. Şəriət, təriqət yoldur çatana, Həqiqət, bacaruz andan içərü. deyə, həqiqi təsəvvüfü də o tərif etmişitir.

   1408-ci ildə Osmanlı Türklərinə əsir düşən və Anadoluda 20 ilə qədər qalmış olan Mülbachər adlı bir xarici, Yunus Əmrəyə aid şeirləri, ilahiləri eşitmiş, öyrənmişdir. Məmləkətinə döndüyündə, Yunus Əmrənin şəxsiyyətində İslamı izah etmiş, kitablar nəşr etmiş, yazılar yazmışdır.

  Böyük ün sahibi Avstriyalı tarixçi Hammer də, Yunus Əmrəyə aid şeirlər və ilahilərə yer vermiş, bundan sonra da Qərb ölkələrində Yunus adı çox yayılmışdır. Əsərləri: Yunus Əmrənin bilinən iki əsəri vardır:

  1) risalət-ün-Nushiyyə: Məsnəvi şəklində aruz (Failatün Failatün Failin) vəzniylə yazılmış, təsəvvüfü, əxlaqi, dini bir əsərdir. Anadoluda başlayan Türk Ədəbiyyatında görülən ilk nəsihətnamədir.

  2) Divan: Yunus Əmrə Divanının bir çox yazma nüsxələri vardır. Lakin bu divandakı bütün şeirlərin Yunus Əmrənin olduğu deyilə bilməz. Yunus tərzində, daha sonrakı şairlərin yazdığı şeirlər də qarışmışdır. Daş basması nüsxələri də vardır. Yunus Divanı yenə Anadoluda başlayan Türk ədəbiyyatının ilk divanı vəziyyətindədir. Yunus Əmrənin şeirlərindən;

 

   DOLAB

 

Mənim adım dərdli dolab,

Suyum axar yalap yalap,

Belə Əmrəyləmiş Çalap,

Dərdim vardır enilərəm.

 

Mən bir dağın ağacıyam,

Nə şirinəm nə ağrıyam,

Mən Mövlaya duaçıyam,

Dərdim vardır enilərəm.

 

Məni bir dağda tapdılar,

Qolum qanadım qırdılar,

Dolaba layiq gördülər,

Dərdim vardır enilərəm.

 

Dağdan kəsdilər bəzənəm,

Pozuldu müxtəlif nizamım,

Mən bir usanmaz ozanım,

Dərdim vardır enilərəm.

 

Şol dülgərlər məni yondu,

Hər əzəm yerinə qoyuldu,

Bu iniltim Haqqdan gəldi,

Dərdim vardır enilərəm.

 

Suyum alçaqdan çəkərəm,

Dönüb yüksəyə tökərəm,

Görün məni nələr çəkərəm,

Dərdim vardır enilərəm.

 

Yunus bunda gələn gülməz,

Adam muradına çatmaz,

Bu fanidə kimsə qalmaz,

Dərdim vardır enilərəm.

 

MÖVLAM

 

Dağlar ilə daşlar ilə,

Çağırım Mövlam səni.

Səhərlərdə quşlar ilə,

Çağırım Mövlam səni.

 

Sular dibində mahiyle,

Səhralarda ahu ilə,

Abdal olub ya Hu ilə,

Çağırım mövlam səni.

 

Səmada İsa ilə,

Dövr Dağında Musa ilə,

Əlindəki əsa ilə,

Çağırım Mövlam səni.

 

Yunus oxucu dillər ilə,

Ol qumru bülbüllər ilə,

Haqqı sevən qullar ilə,

Çağırım Mövlam səni.

 

HEÇ ÇÜRÜMƏMİŞDİ .

 

Ankara-Əskişəhər dəmiryolunun kənarında olan türbəsi, 1948də yolun genişlədilməsi üçün götürmək istədilər. Lakin heç cür bu işdə müvəffəq olmadılar. Hətta bir dəfə, döşənilən relslərin sökülüb, səkkiz metr geriyə atıldığı görüldü. Bunun üzərinə Yunus Əmrə üçün bir türbə edilib, qəbirinin oraya nəqlinə qərar verildi.

  Yunus Əmrənin yeni qəbiri, köhnəsindən 100 m qədər irəlidə bir təpəcikdə edildi. Yeni qəbirinə daşıyacaq beş şəxsi heyyət, kimsəyə xəbər vermədən və heç bir mərasim etmədən işləyəcəkdi. Qərar verildiyi üzrə hərəkət edildi.

  Tək sabahısı gün, Yunus Əmrənin ətrafına dəvətsiz, elansız otuz mindən çox insan kütləsi toplandı. Yunus Əmrənin qəbiri etina ilə açıldı. Bədəni, 700 ildən bəri heç pozulmamış bir halda, bir əli üzündə, bir əli ürəyinin üstündə, rahat bir şəkildə uzanmış yatır görüldü.

  Mübarək bədəni oradan alındı, tabuta qoyuldu və kütlənin əlləri üzərində, 100 metrlik məsafə tam üç saatda qət edildi. Yeni məzarına dəfn edildi. Yunus Əmrənin vəsiyeti bu idi: "Məni mürşidimimin türbəsində, giriş yolu üzərinə basdırsınlar!" Bundan muradı, şeyxini ziyarətə gələnlərin, özünü tapdalayıb keçmələri idi. Bu, mürşidinə nə ölçüdə bağlı olduğunu göstərməkdədir.

 

İŞ XİDMƏTDƏDİR.

 

Yunus Əmrə, mənəvi, bir işarə alaraq,

Vardı Tapdıq Əmrənin xidmətinə qaçaraq.

 

Otuz il xidmət edib, zənn etdi ki, özündə,

İrəliləmə olmadı, mənəvi aləmində.

 

Kədərdən özünü, atdı dağlara,

Baş açıq, ayaqyalın, gəzərkən bir ara,

 

Bir gün iki adama, rast gəldi birdən birə,

Onları çox sevərək, dost oldu onlar ilə.

 

Yemək vaxtı gəlincə, dua etdi biri,

O anda endi göydən, yemək dolu bir nimçə.

 

Üçü də yeyib içib, şükr etdilər Allaha,

Axşam vaxtı o birisi, dua etdi bir daha.

 

Yenə eyni şəkildə, bir nimçə endi göydən,

Belə ki bu yeməklər, nəfs idi o birindən.

 

Üçüncüdə Yunusa dönərək o möminlər;

"Sıra səndə, indi də, sən dua et." dedilər.

 

O zaman Yunus Əmrə, qaldırdı əllərini,

Dedi ki: "Ya İlahi, xəcalətli hərəkətə məni.

 

Onlar kimin adıyla, dua etdilər isə,

O şəxsin hörmətinə, bir süfrə göndər bizə.

 

Duası bitər bitməz, baxdılar bir az sonra,

Endi göydən bu səfər, daha böyük bir süfrə.

 

Dedilər: "Ey yoldaş, necə oldu bu elə,

Sən kimin hörmətinə, dua etdin ki belə?"

 

Dedi ki: "Siz söyləyin, siz necə edərdiniz?

Siz kimin üzü suyu, hörmətinə dərdiniz?

 

Dedilər: "Tapdıq Əmrə, yanında xidmət edən,

Yunusun hörmətinə, istəyirdik hər vaxt.

 

Yunus bunu eşidincə, dərgaha döndü yenə,

Yatdı Tapdıq Əmrənin, qapısının önünə.

 

O zaman müəlliminin, görmürdü gözləri,

Evdə, əl prosedurasıyla, gedirdi əksəri.

 

Çıxırkən, ayağı, ilişincə bir şeyə, Dedi:

Bizim Yunusmu, gəlib yatmış eşiyə.

 

Və əlindən tutaraq, qaldırdı onu yerdən,

Yunus, Delfinliyini, qazanmışdı o gündən.

 

Dağdan odun daşıyardı, illərcə o dərgaha,

O mənəvi qapıdan, ayrılmadı bir daha.

 

Yunus unudulmadı, əsrlər keçsə belə,

Çünki xidmət etmişdi, ustadına zövq ilə.

 

QAYNAQLAR

1) Şakayiki Nu'maniyye Tərcüməsi (Mecdi Əfəndi); s. 78

2) Nefehat-ül-Üns; s. 691

3) Rəhbər Ensiklopediyası; c. 18, s. 224

4) Tam Elmihal Seadeti Ebediyye; (50. Nəşr/təzyiq) s. 1163

5) Faruk k. Timurtaş, Yunus Divanı

6) İslam Alimləri Ensiklopediyası; c. 13, s. 157