Mövlana Cəlaləddin Rumi.

 

       

     Tanınmış böyük övliyadandır. Əsl adı Məhəmməd, ləqəbi Cəlaləddin, ünvanı Mövlanadır. Hüdavendigar, sultan-ül-Aşiqin, sultan-ül-Mahbubin, Mollanı Rum və Molla Hünkar kimi ləqəbləri də vardır. Atası, sultan-ülüləmə (Alimlərin Sultanı) adıyla məşhur Məhəmməd Bəhaəddin Vələd həzrətləridir.

  Soyu həzrəti Əbu Bəkrə çatar. Anası salehə və övliya bir xanım olan Möminə Xatun, İbrahim Ədhəm həzrətlərinin nəslindəndir. 1207 (H. 604) ildə Rəbiuləvvəl ayının altıncı günü Xorasanın Bəlh şəhərində doğulub. 1273 (H. 672) ildə Cəmaziyəlahir ayının beşinci günü Konyada vəfat etdi. Qəbri şərifi Konyanın ən məşhur ziyarət yerlərindəndir. Mövlana Cəlaləddin, kiçik yaşda elm təhsilinə başladı.

  Alim və övliya bir şəxs olan atasının tərbiyə və himayəsində yetişdi. Mənəvi yetkinliyə qovuşdu. Hələ beş yaşında ikən özündən bir sıra fövqəladə hallar görüldü. Kiramən katibin mələklərini görər, övliyanın ruhlarıyla danışardı. Mələklər və Allahu təalanın ricalı qeyb adı verilən vəli qullarının ruhları özünü ziyarət edərdilər. Zahirən tanımadığı bu kəslərin belə tez-tez görünmələrindən ötəri, mübarək bənizləri saralıb solardı. Atası sultan-ülüləmə, ondakı bu halın, mələklərin və vəlilərin oğulunu ziyarəti səbəbiylə olduğunu bildiyi üçün məmnun qalardı. Ancaq, ağlına bir nöqsanlıq gəlməsin deyə, tələbələrindən bir neçəsini oğluyla məşğul olmaları üçün vəzifələndirib; "Oğlum Məhəmmədə görünənlər, Allahu təalanın çox sevdiyi vəli qullarıdır. Şəfqət və mərhəmətləri səbəbiylə oğuluma görünüb, onunla söhbət edirlər. Öz hallarını ona öyrədirlər, mələklər aləmini gəzdirib göstərirlər. Hər nə qədər bunlar yaxşı şeylər isə də, o daha kiçikdir. Özünü zəbt edə bilməyib, ağılına bir qəza gəlməsindən qorxuram. Bunun üçün sizlər, onun həyəcanlanmasına mane olun." deyərdi. Sultan-ülülama həzrətlərinin tələbələrindən Bədrəddin izah edər:

  "Mürşidim Məhəmməd Bəhaəddin Vələdin mübarək əl yazısı ilə yazılmış bir səhifədə bu qeydləri gördüm: "Belhdə, oğulum Cəlaləddin Məhəmməd beş yaşında ikən, Cümə günləri bizim evlərin damları üzərində gəzər, daim Qurani Kərim oxuyardı. Bəlhin böyüklərinin oğulları da, hər Cümə hazır olar, onunla söhbət və ülfət edərdilər. Namaz vaxtına qədər onun yanında qalardılar. Bir gün onların arasında bir vələd, o birinə; "Gəl bu damdan o biri dama atlayaq." deyib, bunun üçün də bəhsə alovlanırlar. Oğulum onlara gülümsəyərək; "Ey qardaşlar! Bu cür hərəkəti, pişik, it və digər canlılar da edər. Allahu təalanın şərəfli qulu olan insana, heç belə şeylərlə məşğul olması yaraşarmı? Əgər ruhani qüvvətiniz və candan istəyiniz varsa, gəlin göylərə uçaq, Mələkut aləminin evlərini gəzək." deyə cavab verər. Dərhal o anda səmaya doğru uçaraq, o birliyin gözündən itməyə başlar. Vələdlər bu hal qarşısında fəryad edib qışqırıq qopararlar. Nəhayət hər kəslə birlikdə mən də bu hadisəni eşitdim. Vələdlərin yanına getdim. Bir az sonra Cəlaləddinin rəngi qaçmış, mübarək bədənində də bir dəyişmə olduğu halda təkrar dönüb gəldi. Bütün vələdlər, Cəlaləddinə sarılıb təbrik etdilər. Oğulum onlara dönüb; "Sizinlə danışdığım anda yaşıl geymiş, bəzi kəslər məni aranızdan götürdü. Səmanın təbəqələrində dolaşdırdı, mələklər aləminin görülməmiş şeylərini mənə göstərdilər. Sizin qışqırığınız qulaqlarıma gəlincə, təkrar məni bura gətirdilər. Əgər sizin kədəriniz və atamın mənə olan şəfqət və məhəbbəti olmasaydı, bu alçaq aləmə geri dönməzdim." dedi. Sultan-ülüləmə Bəhaəddin Vələd həzrətləri mübarək oğulu Mövlana Cəlaləddinin tərbiyəsiylə məşğul ikən, Bəlh ətrafındakı bəzi həsəd aparanlar onun xidmətlərini çəkə bilməyib sultana şikayət etdilər. O da kimsəyə zərər toxunmasın deyə bir sıra yağınlarıyla birlikdə Bəlhdən ayrılıb Nişabura getdi. Nişabura gəldiklərində övliyanın böyüklərindən Fəridüddini Attar həzrətləri özlərini qarşıladı. Onlara izzət və ikramlar etdi O sırada kiçik yaşlarda olan Mövlana Cəlaləddin bir yuxu gördü. Yuxusunda nur üzlü bir pir, özünə altı budaqlı bir gül cücərtisi verdi.

   Mövlana Cəlaləddin yuxusunu atasına izah etdiyində o; "Altı budaqlı gül, sənin altı dərilik bir kitab yazacağına işarədir." buyurdu. O anda orada hazır olan Fəridüddini Attar da; "Altı budaqlı gülə qovuşana qədər bu kitab ilə məşğul olarsınız." deyərək; məntiq-ut-Tayr adlı kitabı Cəlaləddinə hədiyyə etdi. Məgər yuxuda görülən və özünə gül verən kimsə, Fəridüddin həzrətləri imiş. Fəridüddin Attar həzrətləri, Mövlana Cəlaləddində ilahi nurlar və fitri, yaradılışdan gələn bir sıra qabiliyyətləri görmüş və ona dua etmişdi. Bir müddət Nişaburda qalan Bəhaədin Vələd həzrətləri və Mövlana Cəlaləddin, daha sonra yağınlarıyla birlikdə Bağdada gəlib Mustansıriyyə Mədrəsəsinə yerləşdilər. sultan-ülüləmə burada oğlu Mövlana Cəlaləddinin və tələbələrinin tərbiyəsiylə məşğul oldu. Bəhaəddin Vələd həzrətləri bəzi gecələrdə oğulu Mövlana Cəlaləddindən su istəyərdi. Mövlana Cəlaləddin də yatağından qalxar su ağtarışına gedirdi. Gecə mədrəsənin qapısına gəlincə kilidli qapı özbaşına açılar, Mövlana Cəlaləddin də Dəclədən qabına suyu doldurar, atasının otağına gətirərdi. Mədrəsəyə gəlişində qapı özbaşına bağlanar kilidlənərdi. Bir dəfə qapıçı bu hadisəyə şahid oldu oldu. Bəzi kəslərə də söylədi. Mövlananın atası bunu eşidincə, o qapıçını çağırıb; "Bu halı kimsəyə açma, yoxsa həlak olarsan." buyurdu. Bunun üzərinə qapıçı Mövlana Cəlaləddinin kəramətini gizləyəcəyinə söz verib Sultan-ül-Ulemanın tələbələri arasına qatıldı. sultan-ülüləmə Bəhaəddin Vələd həzrətləri daha sonra Bağdaddan, Məkkəyi mükərrəmə və Mədinəyi münəvvərəyə gəldilər.

  Həcc və Peyğəmbər əfəndimizin qəbiri şəriflərini ziyarətdən sonra Şama və Ərzincana, oradan da Larəndəyə (Karamana) gəlib yerləşdilər. sultan-ülüləmə, Larəndədə (Karamanda) Əmr Musanın özü üçün etdirdiyi mədrəsədə, başda oğulu Mövlana olmaq üzrə yeddi ilə qədər tələbə oxutdu. Yüzlərləsinə icazet (diplom) verdi. Şöhrəti hər tərəfə yayıldı. Mövlana Cəlaləddin, din və fən elmlərində yiyələnincə, evlənmə çağına çatınca, atası onu Müəllim Şərafəddin Lala Səmərqəndinin qızı Gövhər Xatunla evləndirdi. Mövlana Cəlaləddinin bu evliliyindən oğulu Sultan Vələd dünyaya gəldi. Daha sonra Mövlananın anası Möminə Xatun və böyük qardaşı Məhəmməd Alaəddin, Larəndədə vəfat etdilər. Bu sıralarda Mövlana Cəlaləddinin atası Sultan-ül-Uləmanın adı Səlcuqlu Dövlətinin hər küncündə eşidilmişdi. Konyada oturan Sultan Alaəddin Kəykubad onu Konyaya dəvət etdi. Bu dəvət üzərinə Bəhaəddin Vələd həzrətləri Larəndədən ayrılıb Konyaya yerləşmək üzrə yola çıxdı. Karvan Konyaya yağınlaşdığında sultan onu böyük bir hörmət ilə qarşıladı. Atının düzümünlərindən tutdu. Hörmət və sevgi ilə əllərindən öpdü. Atın düzümünləri sultanın əlində olduğu halda şəhərə girdilər. Bəhaəddin Vələd və yanındakılar, Konyada Altın Xan Mədrəsəsinə yerləşdirildilər. Mövlana Cəlaləddin burada da təhsilinə davam etdi. Konyada iki ili doldurduqları sıralarda atası sultan-ülüləmə Haqqın rəhmətinə qovuşdu. Atasının vəfatından sonra Mövlana Cəlaləddin; atasının xəlifəsi, vəkili Seyid Burhanəddin Tirmizinin dərs halqasına girdi. Doqquz ilə qədər xüsusi və ümumi söhbətləriylə yaxşıca yetişib yetkinləşdi. Mövlana Cəlaləddinin uşaqlıq illərində, tərbiyəsiylə məşğul olan və özünü müxtəlif elmlərdə yetişdirən Seyid Burhanəddin Tirmizi həzrətləri, atası Sultan-ül-Uləmanın irəli gələn tələbəsi idi. Tirmiz şəhərində yaşayardı. Bir gün tələbələriylə söhbət edərkən birdən; "Əfsus! Əfsus! Müəllimim sultan-ülüləmə vəfat etdi. Haydı namazını qılaq." deyərək, tələbələriylə gıyaben müəlliminin cənazə namazını qıldılar. Burhanəddin! Oğulum Cəlaləddin Məhəmmədə elm öyrətməyə davam et!" əmri üzərinə yollara düşdü. Konyaya gəldi.

   Bu sırada Mövlana, Larəndədə olan qayınatasının yanına getmişdi. Müəlliminin Konyaya gəldiyini eşidincə, dərhal döndü və təhsilinə davam etməyə başladı. Seyid Burhanəddin, zahiri elmlərdə kamal dərəcəsinə yüksələn Mövlananı bacarıq, Allahu təalanı tanıma elmində də ən yüksək səviyyəyə çıxarmaq üçün Mövlana Cəlaləddinə riyazət, nəfsin istəklərini etməmə və mücahədə, nəfsin istəmədiyi və ona çətin gələn şeyləri etdirməyə başladı. Bir müddət sonra Haləp və Şama gedib, oradakı alimlərdən də elm öyrənməsi lazım olduğunu Mövlanaya izah etdi. Beləcə onu Halep və Şama göndərdi. Özü də Kayseriyə getdi. Müəlliminin əmri üzərinə Mövlana elm təhsili üçün Şama gedərkən, Nusaybində xristian keşişlərinin yığıncağına rast gəldi. Keşişlər sehr edib adət xarici bəzi şeylər göstərirdilər.

  Mövlananı görüncə, bir oğlanı havaya uçurdular. Mövlana bu işə maraq göstərməyib murakabəyə, Allahu təalanı düşünüb ürəyini oyanıq saxlayaraq, qafil olmama halını mühafizəyə vardı. Oğlan, havada olduğu yerdə qaldı. "Məni qurtarın, yoxsa düşüb öləcəyəm." dedi. Keşişlər nə etdilərsə bir çarə tapa bilmədilər. Nəhayət oğlan; "O yanınızdakı şəxsin murakabəsi üzündən mən bu hala düşdüm. Onun köməyi olmazsa, şübhəsiz həlak olaram." dedi. Keşişlər istər istəməz Mövlanaya yalvardılar. Mövlana; "Onu bir şey qurtara bilməz, ancaq Kəlmeyi-şəhadət qurtarar." buyurdu. Oğlan bunu eşidincə, dərhal Kəlmeyi-şəhadət gətirdi və asanca yerə endi. Mövlananın əllərini öpdü. Bu halı görən keşişlərin hamısı müsəlman olmaqla şərəfləndi.

  Mövlana həzrətləri, Halepdə əl-Halaviyyə və Şamda əl-Makdisiyye Mədrəsəsinə getdi. Muhyiddini Ərəbi, Kəmaəddin bin Adim, Sadeddini Hamevi, Osman Rumu, Evhadeddin Kirmani, Sadreddini Konəvi kimi zamanın alim və vəliləriylə söhbət edib, onlardan da elm öyrəndi. Onların təvəccöhlərini qazanan Mövlana Cəlaləddin, Şam Mədrəsəsində zaman zaman Xıdır əleyhissalam ilə görüşdü. Təsəvvüf elmində bir müşkülü olsa Xıdır əleyhissalam ortaya çıxıb məsələlərini həll edərdi. Təfsir, hədis, fiqh, məntiq, üsul, meani, ədəbiyyat, riyaziyyat, fən, tibb kimi bir çox zahiri elmlərdə mütəxəssis oldu. Gündüzləri elm öyrənər, gecələrini ibadət içində, Allahu təalanı zikr edərək və Qurani Kərim oxuyaraq keçirərdi. Səhər vaxtlarında tövbə və istiğfar edərək çox ağlar, gözyaşları sel kimi ağardı. Allahu təalanın söhbətiylə yanar, Ona qovuşmaq arzusuyla alovlanardı. Təsəvvüf elmində də yüksək dərəcələrə qovuşan Mövlana Cəlaləddin Məhəmməd Rumu, müəllimlərindən icazet, diplom alıb, əvvəl Kayseriyə hicrət edən Seyid Burhanəddin həzrətlərini ziyarət etdi. Onun feyz və təvəccöhlərinə qovuşub, duasını aldı. Oradan bərabərcə Konyaya döndülər. Seyid Burhanəddin həzrətləri, Mövlananın dörd illik Haləp və Şam təhsilində bir xeyli irəliləmiş olduğunu gördü.

  Təsəvvüf yolunda riyazətə və mücahedeye davam etdirdi. Mübah olanları azaldıb, zərurət miqdarı istifadə edərdi. Ona; "Qarnınız ac olsun. Bunun üçün də çox oruc tutun. Çünki oruc, hikmət xəzinələrinin açarıdır. Oruc tutmaq – qəlb gözünün açılmasına, qəlbin riqqətə gəlməsinə səbəb olar." buyurdu. Mövlana həzrətlərinin, on beş gün ağızına heç loxma qoymadığı zamanlar olardı. Nəfsinin istədiklərini etməmək üçün qapıda itlər üçün hazırlanan yemək artıqlarının yanına gedər, nəfsinə; "Ey nəfs! Mənə istədiklərini etdirib, ruhumu əmrin altına almaq mı istəyirsən? Arzunun yerinə gəlməsini istəyirsənsə, əvvəl yemək artıqlarını yeməyin lazımdır! Ya ye və ya məni bu halımla qəbul et!" deyərək nəfsiylə mübarizə edərdi. Beləcə nəfsinin istəklərini heç etməz, onu ruhuna kölə edərdi və bu halda aylar bir-biri ardından keçər gedərdi. Mövlana həzrətlərinin yaxşıca yetkinləşdiyini anlayan Seyid Burhanəddin həzrətləri ona; "Övladım! İndiyə qədər bildiyim nə varsa hamısını sənə öyrətdim.

   Bundan sonra sənin daha da yetkinləşməyin, çox böyük mərtəbələrə qovuşmağın, Təbrizli Şəmsin (Şəmsi Təbrizinin) gəlməsinə bağlıdır. Onun şəfqət qanadları altında aşa bilmədiyin maneələri aşar, mənəvi hallara qovuşarsan. O, səni təsəvvüfün ən məhrəm nöqtələrinə çəkər, sən də ona, eyni aləmi izah edərsən. Bu şəkildə bir-birinizi tamamlayar və yer üzünün ən böyük iki dostu olarsınız. Mənsə Kayseriyə gedib ömürümün sonlarını orada keçirərəm." buyurdu. Mövlana həzrətləri müəlliminə, Kayseriyə getməyib birlikdə qalmaları üçün çox israr etdisə də qəbul etdirə bilmədi. Mövlana, Seyid Burhanəddin həzrətlərini Kayseriyə yola saldı. Kayseridə bir müddət yaşayan Seyid həzrətləri, bir gün dəstəmazını alıb xidmətçisinə; "Get qapını bağla və çöldə, Seyid Burhanəddin vəfat etdi, deyə qışqır." buyurdu. Xidmətçi çölə çıxınca, Seyid həzrətləri səcdəyə bağlanaraq; "Ya Rəbbi! Səni və Rəsulunu çox sevirəm. Sənə qovuşmaq arzum son həddinə çatdı. Məni bu sevgimə və arzuma bağışla. La ilahə illəllah, Məhəmmədin Rəsulullah." dedi və ruhunu təslim etdi. Xidmətçinin xəbəri üzərinə Kayseri bir anda anababa gününə döndü.

   Mövlana Cəlaləddini Rumu həzrətlərinə xəbər çərşənbə axşamı çatdı. Cənazə hazırlıqları edilib kəfənləndi. Namazı qılınıb, dəfn işləri həll edildi. Mövlana həzrətləri xəbəri eşidincə Kayseriyə gəldi. Mürşidinin qəbiri başında Qurani Kərim oxuyaraq mübarək ruhuna bağışladı. Seyid həzrətlərinin kitablarını Mövlanaya təslim etdilər. Bu kitablar arasında Şəmsi Təbrizinin hazırladığı məşhur Makalat adlı əsər də vardı. Mövlana həzrətləri o sıralarda Konyaya yerləşmiş olan zamanın ən böyük kəlam və təsəvvüf alimlərindən olan Sadrəddini Konəvi həzrətlərindən də elm öyrəndi. Onun feyz və təvəccöhlərinə qovuşdu. Mənəvi yolda yüksək dərəcələrə çatdı. Müəllimi Sadrəddini Konəvi həzrətləri izah edər: "Yuxumda Fahrı kainat əfəndimizi gördüm. Yanlarında Əshabı kiram ilə mədrəsəni təşrif etmişlər idi. Zalın ortasına oturdular. Bu sırada Mövlana Cəlaləddini Rumu da oraya gəlib uyğun bir yerdə oturdu. Peyğəmbər əfəndimiz həzrəti Əbu Bəkrə dönərək; "Ya Əba Bəkr! Mən Cəlaləddin ilə digər peyğəmbərlərin arasında öğünürəm. Çünki onun öyrəndiyi elm, işlədiyi əməlin feyz və nuru ilə ümmətimin gözləri aydın olar. O mənim oğulumdur." buyurdular. Mövlananı sağ tərəfinə oturtdular. Peyğəmbər əfəndimiz bu yuxu ilə, tələbələrimdən Mövlananın dərəcəsinin yüksəkliyinə işarə buyurdular. Bu vəziyyəti digər tələbələrə xatirini güdüb, elminin yüksəkliyini anlamaları üçün izah etdim." Bir gün böyük bir elm məclisi qurulmuş və Konyanın böyükləri orada toplanmışlardı. Sadrəddini Konəvi də orada bir səccadə üzərində otururdu. Mövlana içəri girincə səccadəyə oturmasını təklif etdi. Bunun üzərinə Mövlana; "Tərbiyəsizlik edib sizin səccadənizə otursam, qiyamətdə bunun hesabını necə verə bilərəm?" dəyincə, Sadrəddin həzrətləri; "Sənin oturmaqda fayda görmədiyin səccadə bizə də yaramaz." buyurub, səccadəni oradan götürdü. Mövlana Cəlaləddin həzrətlərinin müəllimlərindən biri də Şəmsi Təbrizidir. Şəmsi Təbrizi, Təbriz şəhərində Əbu Bəkri Təbrizinin tələbəsi idi. Şəmsi Təbrizi övliyalıqda yüksək mövqelərə və dərəcələrə yüksəldi. Lakin daha yüksək mənəvi mövqelərə qovuşmaq istəyirdi. Şəmsi Təbrizi səyahət etdiyi yerlərdə, uğradığı məmləkətlərdə yaxşı bir dost tapa bilmək üçün dua edərdi. İsrarla etdiyi bu duaların nəticəsi olaraq yuxusunda, Konyada olan Cəlaləddini Rumuya gedib onun yetişməsində köməkçi olması lazım olduğu bildirildi.

  Şəmsi Təbrizi, Allahu təalaya şükr edərək; "Belə dosta canım fəda olsun." dedi. Konyaya gəlib, Şəkərçilər Xanına endi. Günlərini orada keçirərkən, bir gün qapıda oturmuş, Allahu təalanın məxluqatı haqqında təfəkkür edirdi. O sırada Mövlana həzrətləri tələbələriylə oradan keçərkən, qapı qarşısında təfəkkür halında dayanan, paltarından xarici olduğu aydın olan Şəmsi Təbrizi həzrətlərinə bağdı, ona salam verdi və yoluna davam etdi. Öz özünə də; "Bu xarici bir kimsəyə bənzəyir. Buralarda belə birini heç görmədim. Nə qədər də nurlu bir üzü var." deyə düşünərkən, birdən atının yularını bir əlin tutduğunu gördü. Mövlana həzrətləri, atı dayandıran əlin sahibinin o xarici olduğunu görüncə; "Buyurun! Bir arzunuzmu var?" dedi. O kimsə; "Adınızı öyrənmək istəyirəm?" dəyincə, o da; "Cəlaləddin Məhəmməd." deyə cavab verdi. Bunun üzərinə Şəmsi Təbrizi; "Bir sualım var. Görəsən Məhəmməd əleyhissalammı, yoxsa Bayəzidi Bistamimi böyükdür?" deyə soruşdu. Belə bir sualı ilk dəfə eşidən Mövlana həzrətləri; "Əlbəttə ki Məhəmməd əleyhissalam əfəndimiz böyükdür. Bütün məxluqat və Bayəzid, Onun hörmətinə yaradıldı." buyurdu. Bu cavabı gözləyən Şəmsi Təbrizi; "Yaxşı Məhəmməd əleyhissalam; "Biz səni layiqiylə bilmədik ya Rəbbi!" dediyi halda, nə üçün Bayəzidi Bistami; "Sübhani." "Mənim şanım nə ucadır." deyə söylədi. Bunun hikmətini söyləyərsinizmi?" deyərək təkrar soruşdu. Mövlana həzrətləri buna da belə cavab verdi: "Peyğəmbər əfəndimizin mübarək qəlbi elə bir dərya idi ki, ona nə qədər bacarıq, eşqi ilahi təcəlli etsə, nə qədər söhbət, Allahu təalanın sevgisi dolsa onu içinə alar, onu əhatə edərdi. Hətta daha çoxunu istəyib; "Ya Rəbbi! Verdiyin bu nemətləri daha da artır." deyərdi. Lakin, Bayəzidi Bistaminin ürəyi, o qədər geniş olmadığı üçün, ilahi feyzlara dözüm edə bilməyərək təcəlli ilə dolub daşardı". Bu izahata heyran qalan Şəmsi Təbrizi; "Allah!" deyərək yerə yığıldı. Huşunu itirmişdi. Mövlana həzrətləri, dərhal atından enərək Şəmsi Təbrizini qucaqladı, ayağa qaldırdı. Bu nur üzlü şəxsə o qədər istilənmişdi, ürəyində o qədər söhbət hasil olmuşdu ki, ayılınca böyük bir hörmət və ədəblə evinə apardı.

 Bu şəxsin, ilk müəllimi Seyid Burhaneddin həzrətlərinin gələcəyini söylədiyi Şəmsi Təbrizi olduğunu öyrənincə; "Ey Möhtərəm əfəndim! Hərçənd evimiz sizə layiq deyil isə də, şəxsi əlinizə sadiq bir kölə olmağa çalışacağam. Kölənin nəsi varsa əfəndisinindir. Bundan belə bu ev sizin, uşaqlarım da övladlarınızdır." deyərək xidmətinə qaçmağa başladı. Gecə-gündüz heç yanından ayrılmayıb, onun söhbətlərini böyük bir zövq içində dinləyirdi. Ondan heç ayrılmır, tələbələrinə dərs verməyə, insanlara məsciddə vəz ü nəsihətə getmirdi. Yanlarına da, xidmətlərini görmək üzrə, böyük oğulu Sultan Vələd girə bilərdi. Hər gün Şəmsi Təbrizi ilə söhbət edərlər, Allahu təalanın yaratdıqları üzərində təfəkkürdə ol/tapılarlar, namaz qılarlar, cənabı Haqqı zikr edərək söhbətlərini təzələyərdilər. Bir gün Şəmsi Təbrizi həzrətləri, hovuzun başında Mövlana ilə söhbət edirdi. Mövlana bir xidmət üçün oradan ayrıldı. Şəmsi Təbrizi də Mövlananın kitablarını hovuza atdı. Bir dəyənək ilə də suyun dibinə basdı. Mövlana həzrətləri oraya gəldiyində kitabları suda görüncə çox kədərləndi və "Digərləri nə isə, Fəridüddini Attar həzrətlərinin xatirəsi olan məntiq-ut-Tayr kitabı islanmasaydı." deyərək ah etdi. Bunun üzərinə Şəmsi Təbrizi həzrətləri, qolunu suvayaraq hovuza soxdu. Kitabın birini sudan çıxardı. Çıxan kitab məntiq-ut-Tayr idi və heç islanmamışdı. Bu hadisə, digər bir rəvayətdə də belə izah edilər: Bir gün, Mövlana hovuz kənarında idi. Yanında kitablar vardı. Şəmsəddin gəlib, kitabları soruşdu. Mövlana; "Sən bunları anlamazsan." dedi. Şəmsəddin, kitabları suya atdı. Mövlana; "Ah! Atamın tapılmaz yazıları getdi!" deyərək çox kədərləndi. Şəmsəddin, əlini uzadıb hər birini götürdü. Heç biri islanmamış görüldü. Mövlana; "Bu necə işdir?" dəyincə, Şəms; "Bu zövq və haldır. Sən anlamazsan." buyurdu. Mövlana, Şəmsi Təbrizinin bu kəramətini görüncə ona olan bağlılığı daha da artıb, sarsılmaz bir qala kimi oldu. Mövlananın oğulu Sultan Vələd, onların hallarını belə izah edər:

  "Qəflətən Şəmsi Təbrizi həzrətləri gəlib atam ilə görüşdü. Atamın kölgəsi, onun nurundan yox oldu. Onlar bir-birlərinə elə söhbət göstərdilər ki, ətraflarında özlərindən başqasını görmürdülər. Şəmsi Təbrizi, atama bacarıqdan, Allahu təalanın şəxsinə və sifətlərinə aid incə məlumatlardan və Ona məhəbbətdən bəhs edir, atam da bunları böyük bir həzz ilə dinləyirdi. Keçmişdə hər kəs atama uyardı, indi isə, atam Şəmsə uydu. Şəms, atamı bu söhbətə dəvət etdikcə, o da, Allahu təalanın məhəbbətindən yanıb qovrulardı. Atam artıq onsuz yaşaya bilmir, yanından bir an ayrılmırdı. Bu şəkildə aylarla söhbət etdilər. Beləcə atam, çox böyük mənəvi dərəcələrə yüksəldi." Mövlana Cəlaləddin ilə Şəmsi Təbrizi həzrətlərinin zahiri və qərbi işləri davam edərkən, onların bu söhbətlərini həzm edə bilməyən və Mövlananın öz aralarına qatılmamasına kədərlənən bəzi kəslər, Şəmsi Təbrizi haqqında uyğun olmayan sözlər söyləməyə başladılar. Bu söz-söhbətlər, Mövlananın qulağına qədər gəldi. Deyirdilər ki: "Bu kimsə Konyaya gelerli, Mövlana bizdən tamamilə uzaqlaşdı. Gecə-gündüz bir-birləriylə söhbət edib, bizlərə heç iltifat göstərmirlər. Yanlarına oğlu xaric kimsəni də götürmürlər.

   Mövlana, Sultan-ül-Uləmanın oğlu olsun da, Təbrizdən gələn, nə olduğu müəyyən olmayan bu kimsəyə könül bağlasın. Onun üçün bizə arxa çevirsin. Heç Xorasanın torpağı ilə Təbrizin torpağı bir olarmı? Əlbəttə Xorasanın torpağı daha qiymətlidir." Bu söz-söhbətlərə Mövlana; "Heç torpağa etibar olunarmı? Bir İstanbullu, bir Məkkəliyə qalib gəlirsə, Məkkəlinin İstanbulluya tabe olması heç ayıb sayılarmı?" deyərək cavab verdi. Lakin söz-söhbətlər dayanmadı. Şəmsi Təbrizi həzrətləri artıq Konyada qala bilməyəcəyini anladı. O çox qiymətli dostunu, o mübarək dostunu tərk edərək Şama getdi. Şəmsi Təbrizinin getməsi, Mövlananı çox üzdü. Günlər keçdikcə ayrılıq ağrısına səbr edə bilmirdi. Ayrılıq, özündə dözəcək bir hal qoymurdu. Şəmsin ayrılıq həsrəti və söhbəti ilə yanırdı. "Şəms, Şəms!" deyərək ciyəri yağan qəsidələr söyləyir, göz yaşlarıyla dolu yazdığı məktubları Şama, Şəmsi Təbrizi həzrətlərinə göndərirdi. Ona bir məktubunda; "Ey könülümdəki nur, gəl! Ey könülümdə ona arzu olan gəl. Ey sevgi və səmimiyyətini isbat edən gəl. Gəlirsənsə nə xoşbəxtlik və fərah. Gəlməzsənsə nə hüzn və ağla durğunluq. Gəl, sən günəş kimisən uzaq və yağın olduğunda. Ey uzaqdakılara yağın olan gəl." deyə yazırdı. Əgər bir kimsə, Mövlana həzrətlərinə; "Şəmsi gördüm." deyə yalan danışsa, ona müjdə üçün üzərindəki paltarını verərdi. Bir dəfə biri; "Şəmsi Təbrizini Şamda gördüm. Səhhəti yerində idi." dedi. Mövlana, ona əlində olan nə varsa hamısını verdi. Orada olan digər bir kimsə; "O, Şəmsi Təbrizini görmədi, yalan danışır." dəyincə, Mövlana da; "Ona verdiyim bu paltarlar, sevdiyimin yalan xəbərinin müjdəsidir. Onun həqiqi xəbərini gətirənə canımı verərəm." deyə cavab verdi. Beləcə aylar keçdi. Zamanla şəhərdəki fitnə ortadan qalxdı. Şəmsi Təbriziyə olan düşmənlikdən, imtina edildi. Mövlana həzrətləri artıq dözə bilməyəcəyini anlayınca, oğulu Sultan Vələdi Şama göndərməyə qərar verdi. Oğlunu çağırıb; "Sürətlə Şama çatıb, filanca xana gedərsən. Şəmsi Təbrizi həzrətlərinin o xanda bir gənc ilə söhbət etdiyini görərsən.

  O gənci kiçik hesab etmə çəkin! O, Allahu təalanın sevdiyi övliyanın qütblərindən biridir. Salamımı və dua istəyimi özlərinə bildir. İçində olduğum bu vəziyyətimi, həsrətimi dilə gətir. Bura tələsik təşriflərini tərəfimdən xahiş et!" dedi. Sultan Vələd dərhal hazırlıqlarını tamamlayıb yola çıxdı. Şamda, atasının təsvir etdiyi xanda Şəmsi Təbrizini bir gənclə danışır tapdı. Vəziyyəti dilinin döndüyü qədər izah etdi. Konyada bu hadisəyə səbəb olanların tövbə etdiyini və Mövlanadan üzrlər dilədiklərini də sözlərinə əlavə etdi. Bunun üzərinə Şəmsi Təbrizi, Konyaya təkrar getməyə qərar verdi. Dərhal yola çıxdılar. Sultan Vələd, Şəms həzrətlərini ata mindirdi, özü də arxasından piyada gedirdi. Şəmsi Təbrizi, Sultan Vələdin ata minməsi üçün nə qədər israr etdisə, o; "Sultanın yanında, xidmətçinin ata minməsi biz tərəfindən yaraşıq olmaz. Xidmətçilərin, əfəndisi arxasında getməsi lazım olduğunu öyrəndik." deyərək ata minmədi. Sultan Vələd, Konyaya yağınlaşdıqlarında, atası Mövlanaya xəbərçi göndərib, Konyaya girmək üzrə olduqlarını bildirdi. Mövlana həzrətləri müjdəni gətirənə o qədər çox hədiyyə verdi ki, o kimsə zəngin oldu. Konyada dəllallar bağırtılarak, Şəmsin Konyaya təşrif etmək üzrə olduğu bildirildi. Konyanın, başda sultan olmaq üzrə, irəli gələn vəzirləri, hakimləri, zənginlərinin yanında, bütün xalq yollara töküldü.

  Böyük bir bayram havası içində, mübarək vəli Şəmsi Təbrizi həzrətlərini qarşılamağa çıxışlar. Günortaya doğru Şəmsi Təbrizi ilə Sultan Vələd göründülər. Sultan Vələd, atın yularından tutmuş, Şəms də atın üzərində başı qarşısında ağır ağır irəliləyirdilər. Bu möhtəşəm mənzərəni seyr edənlər böyük bir həyəcana qapıldılar. Mövlana qaçaraq irəlilədi, atın düzümünlərinə yapışdı. Göz gözə gəldilər. Şəmsin atdan enməsinə kömək edən Mövlana, ustadının əllərini sevinc gözyaşları arasında doya doya öpdü. Bu vaxt yanıq səsli hafizlər Qurani Kərim oxumağa başladılar. Hər kəs böyük bir həzz içində Qurani Kərimi dinlədikdən sonra, sıra ilə Şəmsi Təbrizi həzrətlərinin əllərini öpdü. Sonra Mövlananın mədrəsəsinə gəldilər. Şəmsi Təbrizi, Sultan Vələdin özünə göstərdiyi hörməti və etdiyi xidmətləri Mövlanaya izah etdi. Bundan çox məmnun olduğunu bildirərək; "Mənim bir silsiləm (başım, bir də sirrim vardır. Başımı sənə fəda etdim. Sirrimi də oğulun Sultan Vələdə verdim.

  Əgər Sultan Vələdin min il ömürü olsa da hamısını ibadətlə keçirsə, ona verdiyim sirrə yəni övliyalıqda irəliləməsinə səbəb olduğum dərəcələrə qovuşa bilməz." dedi. Mövlana Cəlaləddin ilə Şəmsi Təbrizi, köhnəsi kimi yenə bir otağa çəkilib söhbətə başladılar. Heç çölə çıxmadan, yanlarına oğulundan başqa kimsəni almadan, mənəvi bir aləmdə özlərindən keçdilər. Xalq, Şəms gəlincə Mövlananın sakitləşəcəyini, aralarına qatılıb, özlərinə nəsihətdə ol/tapılacağını, söhbətlərindən istifadə edəcəklərini ümid edərkən, tam tərsinə köhnəsindən daha çox Şəmsə bağlandığını və söhbətinin çoxlaşdığını gördülər. Şəmsi Təbrizi həzrətləri, Mövlananı övliyalıq mövqelərinin ən yüksək dərəcələrinə çıxarmaq üçün əlindən gələn bütün tədbirlərə müraciət edirdi. Ona hər cür riyazət və mücahedeyi etdirdi. Bir gün; "Hər kim; "Alimlər, peyğəmbərlərin varisləridir." hədisi şərifinin sirrinə bələd olmaq istəsə, Mövlananın hərəkətlərinə, əxlaqına, davranışlarına bağsın. Onun kimi olmağa çalışsın. Onu sevsin. Onda ənbiya və övliyanın bütün adət və xüsusiyyətləri toplanmışdır. Hər fəndə bənzərsizdir. Qısaca mən ona çatmış olmasaydım, məhrum olardım. Lakin Mövlananın sirri, aləmdə gizli qaldı, onu kimsə kəşf edə bilmədi." buyurdu.

  Günlər bu şəkildə davam edərkən, xalq, Mövlananın heç görünməməsindən ötəri yenə Şəmsə qızmağa başladı. Deyilənləri, Şəmsi Təbrizi eşidincə, Sultan Vələdə "Ey övladım! Haqqımda yenə su-i zənn etməyə başlandı. Məni, Mövlanadan ayırmaq üçün söz birliyi etmişlər. Bu səfərki ayrılığımın ağrısı çox dərin olacaq!" buyurdu. 1247 ilin dekabr ayının beşinə rast gələn Cümə axşamı gecəsi idi. Mövlana ilə Şəms həzrətləri yenə otaqlarında söhbət edir, Allahu təalanın söhbətindən və müxtəlif övliyalıq mövqelərindən izah edirdilər. Bir ara qapı döyüldü və Şəms həzrətlərini çölə çağırdılar. Çöldə bir qrup kimsə, bir anda üzərinə hücum etdilər. Şəmsi Təbrizi həzrətlərinin; "Allah!" deyən səsi eşidildi. Mövlana dərhal çölə çıxdı, lakin heç kim yox idi. Yerdə qan ləkələri vardı. Dərhal oğulu Sultan Vələdi oyandırıb vəziyyətin tədqiqini istədi.

  Edilən bütün araşdırmalarda, Şəmsi Təbrizi həzrətlərinin mübarək cəsədini tapa bilmədilər. Bir gecə Sultan Vələd, yuxusunda Şəmsi Təbrizinin cəsədinin bir quyuya atıldığını gördü. Oyanınca yanına ən yaxın dostlarından bir neçəsini götürərək, gördüyü quyuya getdilər. Cəsəd heç çürüməmişdi. Cəsədi götürüb Mövlananın mədrəsəsinə dəfn etdilər. Şəmsi Təbrizi həzrətlərinin bu ayrılığına, Mövlana çox kədərləndi. Ayrılığın verdiyi həsrət ilə nə qədər beytlər, əzələsidələr söylədi. Övliyalıq hallarını, dərəcələrini nəzm ilə elə gözəl izah etdi ki, o zamana qədər eləsini heç kim söyləyə bilmədi.

  Həzrəti Əlidən gələn feyz və bərəkətləri, vilayət yolunu, onun qədər açıqlayan olmadı. Şəmsi Təbriziyə olan söhbətindən ötəri əsərində "Şəms" və "Hamuş" sözlərini mahlas olaraq istifadə etdi. Divanına Divanı Şəms deyildi. Mövlana həzrətləri, bundan sonra tələbələri arasına qarışmağa, onlara dərs verməyə, məscidlərdə nəsihət verməyə başladı. Bir çox vəlinin yetişməsinə səbəb oldu. Bunların arasında ən məşhuru, Hüsaməddin Çələbi idi. İnsanların xəstə qəlblərinə, şirin, sərin şərbətlər verərək şəfa olmağa çalışdı. Elm və fəziləti səbəbiylə az zamanda, o dərəcə şöhrət tapdı ki, elm tələbəsi, hər tərəfdən hüzura qovuşmaq üçün can atırdı. Hər zaman ətrafında dörd-beş yüz dinləyici olardı. Evinə gedib gələrkən belə, ətrafına toplanıb, müxtəlif suallar verər, müşküllərini həll edərdilər. Mövlana, Kitab və sünnədən zərrə qədər ayrılmayaraq, təsəvvüfdə bənzərindən üstün oldu. Minlərlə tələbəsi vardı. Onları böyük bir etina ilə yetişdirməyə çalışdı. Zamanla tələbə sayı artdı, mədrəsələr çoxaldı. Böyük alimlər yetişdi. Mövlana Cəlaləddin Məhəmməd Rumunun tələbələrinin ən qabaqda gələnlərindən biri, Səlahaddin Zərkub idi. Səlahaddin, əvvəllər zərgərlik edərdi.

  Bir gün Mövlana, Səlahaddinin dükanının qarşısından keçərkən, içəridən, altına şəkil vermək üçün vurulan hər çəkicin; "Allah, Allah!" deyə səs çıxardığını qəlb gözüylə anladı. Bu hal çox xoşuna gələrək, dükan sahibi olan Səlahaddini mədrəsəyə dəvət edib, iltifatlaretdi. Səlahaddin, Mövlananın söhbətlərindən çox həzz aldığından zərgərliyi burağdı. Artıq hər gün mədrəsəyə gedir, müəllimi Mövlananın sözlərini səhrada susuz qalan insan kimi, damlasını tələf etməyərək sanki içirdi. Mövlana da bu yeni tələbəsini çox sevib, bütün feyz və təvəccöhlərini onun üzərinə çevirdi. Səlahaddini, qısa zamanda övliyalıq dərəcələrinə yüksəltdi. Ona olan sevgisindən ötəri oğulu Sultan Vələdə Səlahaddinin qızını istəyərək nikah edib qohum oldu. Səlahaddin, on il Mövlana həzrətlərinin məhəbbət və xidmətiylə şərəfləndi. Mövlananın sağlığında vəfat etdi. Selahaddinin vəfatına çox kədərlənən Mövlana həzrətləri, tələbələrindən Çələbi Hüsaməddinin üzərində çox dayanaraq, onu özünə vəkil olacaq şəkildə yetişdirdi. Çələbi Hüsaməddinin, Mövlanaya ən mühüm köməyi Məsnəvini yazması oldu.

  Mövlana həzrətləri, mənəvi bir eşqlə ədəbi dəyəri yüksək İslam əxlaqının üstünlüyünü izah edən incə məlumatlar və Allah sevgisiylə dolu beytlər söylədi. Məsnəvinin ilk on səkkiz beytini özü yazdı, digər beytləri isə, özü söyləyərək Çələbi Hüsaməddinə yazdırdı. Beləcə daha bir bənzəri yazılmamış olan Məsnəviyi Şərif meydana gəldi. Mövlana bir gün məclisində bir gəncin, bir qocanın üst tərəfində oturduğunu gördü. O gəncə bir şey söyləmədən, həzrəti Əlinin səhər namazına gedərkən qarşısında getməkdə olan yəhudi bir qocanı, yaşına hörmət olaraq keçmədiyini, bu səbəblə namaza gecikincə, birinci rükətin rükusunda Cəbrayıl əleyhissalamın Rəsulullahın kürəyinə lütf ilə toxunub dayandırdığını və həzrəti Əlinin yetişdiyini izah edib; "Yəhudi qocaya hörmət edilincə, müsəlman qocaya daha çox hörmət edilər. Hələ ömürünü dinə uyğun olaraq keçirmiş qocalara hörmət göstərən gənclərin, Allahu təala qatında nə qədər yüksək mərtəbə qazanacağını düşünməlidir." buyurdu. Bu nəsihəti dinləyən gənc, mükəmməl bir dərs alıb, bir daha böyüklərin üst tərəfinə oturmadı.

  Bir yerdə böyük bir cəmiyyət tərtib edilmişdi. Elm sahibi biri; "Bu gün Mövlana, bu məclisdə nə söyləsə, qarşı gəlib, tərs cavab verəcəyəm." dedi. Oradakıların nəsihətlərinə baxmayaraq, o sözündə israr etdi. O sırada Mövlana qapıdan içəri girib, sözə başladı: "La ilahə illəllah Məhəmmədin Rəsulullah, söyləyirəm. Mənə qarşı çıxırsansa çıx, tərs cavab verə bilirsənsə ver." buyurdu. Bu halı görən o qürurlu adam, tövbə edib Mövlananın əlini öpdü, sadiq tələbələrindən oldu. Sultan Rüknəddinin xanımı izah edər: "Bir gün Mövlana həzrətləri birdən aramızda peyda olub; "Tələsik bu evdən çıxın, tez olun, evi boşaldın!" buyurdu. Biz dərhal evdən çıxdıq. Çıxar çıxmaz ev yıxıldı. Hamımız xilas olduq. Mövlananın bu kəramətinin bir şükranəsi olaraq, Sultan Rüknəddin, min qızılı Mövlananın mədrəsəsində oxuyan tələbələrə payladı. Bəzi bəylər, Sultan Rüknəddini Aksaraya dəvət etdilər. Mövlana; "Getmə!" dedi. İkinci dəvətdə soruşmadan getdi və orada öldürüldü. İmam İhtiyarüddin izah edər: "Bir gün Mövlana ilə ikimiz Hüsaməddin Çələbinin bağına gedirdik. Mən, Mövlananın ardından yavaş yavaş gedərkən, onun bir ərşin qədər yüksəkdən havadan getdiyini gördüm. Heyrətimdən özümdən keçmişim. Ayıldığımda gördüm ki, Mövlana həzrətləri getmiş. Tələsik edərək özlərinə çatdım. Qulağıma əyilərək; "İnsanoğlu bir quşdan dahamı aciz ki, havaya qalxmasına heyrətlənirsən?" buyurdu. Bağa çatdıq. Söhbət əsnasında Mövlana, Hüsaməddin Çələbiyə; "İstəyərəm ki, Şeyx Ziyaeddinin dərgahı bizim Hüsameddin Çələbinin olsun." buyurdu. Hüsameddin Çələbi; "Əfəndim! Başqalarının mövqesində gözüm yoxdur." dedi. Mövlana; "Yaxşı amma mənim könülümdən elə keçdi." buyurdu. Sonra söhbət bitdi.

  Ertəsi səhər şəhərdən gələnlər, Şeyx Ziyaəddinin, dərgahında birdən öldüyü xəbərini gətirdilər. İki-üç gün sonra da Hüsaməddin Çələbi oraya müderris təyin edildi." Xanımı izah edər: "Bir gün Mövlana evdən getdi. Heç bir yerdə tapa bilmədik. Yatmışdım. Oyandığımda Mövlananı namaz qılarkən gördüm. Mübarək ayaqları tozlu idi. Sonra ayaqqabılarını çevirmək istədim, onlarda qırmızı qumlar gördüm. Soruşduğumda; "Məkkədə bir vəli dostum vardır. Bir az onunla söhbət etdim. O qum, Hicazın qumudur." buyurdu. Bu qədər qısa zamanda oralara gedib gəlmək necə olacağı ağlıma gəldi. Dərhal anlayıb; "Allahu təalanın vəli qulları könül kimi, bir anda hər yeri gəzə bilər." buyurdu. Beləcə tayyı məkanı təsvir etdilər. Yəni qısa zamanda uzaq yerlərə getməyi və çox iş etməyi izah etdilər." Mövlananı çox sevənlərdən biri, vəfat etmədən etdiyi vəsiyyətində: qəbirinə Mövlana həzrətlərinin gəlib, Qurani Kərim oxumasını xahiş etdi. O şəxs vəfat edincə vəsiyyəti Mövlanaya bildirdilər. Mövlana da məmnun olub, onun qəbirində Qurani Kərim oxudu.

  Vəfat edən adamın uşaqlarındann biri, yuxusunda atasının çox yaxşı bir halda olduğunu görüncə; "Atacığım! Bu dərəcəyə necə çatdınız?" deyə soruşdu. Atası da: "Məni qəbirə qoyun tərəfindən Münkər və Nəkir mələkləri sual verməyə gəlirkən, oraya gözəl üzlü bir mələk gəldi. Onlara; "Allahu təala bu şəxsi Mövlanaya bağışladı. Onu burağın! dedi. O gündən bəri həmd olsun halım yaxşıdır." deyə cavab verdi. Mövlananın mübarək xanımı izah edər: "Mövlana həzrətləri, bir gün namaza durdu. Sükunət və təvazö içində təzim və hörmətlə Qurani Kərim oxuyur, bir tərəfdən də gözlərindən yaşlar ağıdırdı. Evdə olanlarla birlikdə Mövlananın bu halını görür, heyrətlə ona bağırdıq. Namazdan sonra hər zamanki kimi təsbehini çəkib cənabı Haqqa uzun uzun yalvara-yalvara duasını etdi. Onun bu halı mənə çox təsir etdi, ağlamağa başladım. Sonra; "Ey əfəndi! Dünyada və axirətdə biz günahkarların ümidi sənsən. Bu qədər çox ibadətinlə, belə qorxar, ağlar, yalvarırsan, biz bu tənbəl halımızla qiyamət günündə nə edərik?" deyə soruşdum. And içərək; "Allahu təalanın mənə verdiyi nemətlərin, ehsanların yanında mənim etdiyim ibadət, yalvarışlar və bütün hərəkətlərim, çox qüsur və sonsuz əskiklikdən başqa bir şey deyil. Bütün bu qorxu və yalvarışlarımla; "Ey Kərim olan Allahım! Mənim kimi bir acizin, bir çarəsizin qüvvəti və taqəti ancaq bu qədərdir, üzrlü buyur ya Rəbbi!" demək istəyirəm. YoksaOna layiq bir ibadəti kim edə bilər?" buyurdu. Mövlana həzrətləri, müslim və ya qeyri müslim hər kəsə qarşı etdiyi yaxşı rəftar və gülər üz ilə hər tərəfdə məşhur oldu. O zamanlar İstanbulda olan məşhur bir xristian keşiş, maraqlanıb Mövlananı görmək istədi. Yollara düşüb Konyaya gəldi. Konyada yaşayan xristianlar onu qarşıladılar. Yolda gedərkən Mövlananı gördülər. Keşiş sürətlə yetişib, Mövlanaya çox təzim və hörmət göstərdi. Mövlana da onu yaxşı qarşıladı. Keşişə, keşişin etdiyindən daha çox iltifatda oldu. Keşiş və orada olan digər xristianlar, Mövlananın bu iltifat və gözəl əxlaqı və bu yetkinliyi qarşısında dözə bilməyib, Kəlmeyi-şəhadət gətirib müsəlman oldular. Mövlana, bir gün oğulu Sultan Uşağa: "Oğulum! Əgər Cənnətdə olmaq istəsən, hər kəs ilə dost dolan, heç kimə kin tutma, hər kəsə təvazö göstər. Çünki təvazökar olmaq əsl sultanlıqdır." buyurdu.

  Mövlana, azanı şərif oxunmağa başladığı zaman, ya ayaqda dayanar və ya dizi üstünə oturaraq huşu içində dinlər idi. Bitincə də azanı şərif duasını oxuyub, salavatı şərifə söyləyərdi. Sonra namaza qalxar, tələbələrinə, namazı vaxtında etmələrini tövsiyə edərdi. Buyurardı ki: Belh şəhərində bir kimsə vardı. Hər nə zaman azan oxunmağa başlasa bütün işini burağar, iki dizi üstünə gələrək otururdu. Azanı, təvazökar bir halda dinlər, bitincə salavatı şərifə gətirər, azan duasını oxuyardı. Sonra araya bir iş qarışdırmadan dərhal namazını edərdi. Bu kimsə davamlı belə edər, heç bu adətini pozmazdı. Nəhayət bir gün vəfat etdi. Cənazəsini tənəşirdə yuyarkən azanı şərif oxunmağa başladı. Cənazə birdən dikəldi, azan bitənə qədər diz üstü oturaraq hərəkətsiz gözlədi. Sonra təkrar yatdı. Cənazəni qəbirə qoyduqlarında, sual mələkləri gəldilər. Bu sırada onlara Allahu təaladan; "O qulum, adım xatırlandığı zaman, adımı əziz tutaraq hörmətlə gözləyərdi. Siz də onu ziyarət edib əziz yapış." xitabı gəldi. Mövlana, başqalarından bir şey istəməyi tələbələrinə qadağan edərək; "Başqasına əl açıb bir şey istəyən, bizim tələbəmiz deyil.

  Ona dünyada da axirətdə də şəfaət etmərik və ondan uzaq dayanarıq. Biz, tələbələrimizə daim verməyi, lütfkarlıq və ikramlarda olmağı, hər kəsə qarşı təvazö üzrə ollmağı, şirin sözlü, gülər üzlü olmağı tövsiyə edirik. Əl açıb istəmək bizim yolumuzda yoxdur." buyurdu. Sultan Vələd izah edər: "Mən, beş yaşında idim. Bir gün atamın, tələbələrinə belə dediyini eşitdim: "Mən yeddi yaşımda ikən, nəfsim tamamıyla ruhuma tabe oldu. Nəfsi istəklərimdən xilas oldum." Bunu dinləyən tələbələrdən biri; "Əfəndim! Biz, sizi davamlı nəfsinizlə mücahede edər halda görürük. Bu sözünüzü necə anlamaq lazım olar?" dedi. Bu suala; "Nəfs, varlıqların içində ən ağmaq olanıdır. Həmişə öz zərərini istər. Onun yağasını burağmağa dəyməz. Çünki ən böyük düşmən nəfsdir. Böyüklərimiz, ölənə qədər nəfslə mübarizə etmişdir. Biz də elə edərik." cavabını verdi. Əvvəllər Mövlana həzrətlərinin böyüklüyünü anlaya bilməyən, onun davamlı əleyhində söz söyləyən biri bir gün yuxusunda gördüklərini izah etdi: "Yuxumda Karatay Mədrəsəsindəki dərsxananın ortasında, Peyğəmbər əfəndimizi oturar halda gördüm. Sanki günəş göydən enmişdi. Nurundan gözlər qamaşır, Əshabı kiram da xidmət edirdilər. Mən hüzurna doğru irəliləyib özlərinə salam verdim. Salamımı aldılar və yanlarında olan qabdakı şorbadan bir parça təqdim etdilər. Şorbanı götürərək; "Ya rəsulullah! Ətlərin ən ləzzətlisi, ən gözəli hansıdır?" deyə soruşdum. Buyurdu ki:

  "Ətlərin ən yaxşısı, sümüyə bitişik olanıdır." O anda oyandım. Hər tərəfimi nur örtmüşdü. Böyük bir sevinc içində Karatay Mədrəsəsinə getdim. Dərsxananın ortasında, Peyğəmbər əfəndimizi gördüyüm yerdə Mövlana həzrətləri otururdu. Heyrətlə yanlarına yağınlaşdım və salam verdim. Salamımı təbəssüm edərək aldı. Daha mən yuxumu izah etmədən: "Sevimli Peyğəmbərimiz; "Ətlərin ən yaxşısı, sümüyə bitişik olandır." buyurdu." dedi. Mövlananın yuxumdan xəbərdar olduğunu anlayınca, düşüb huşumu itirdim. Ayıldığımda böyük bir sevgiylə əllərini öpüb, tələbəliyə qəbul edilməmi tələb etdim və sarsılmaz bir etiqad ilə özünə bağlandım." Bir kimsə yuxusunda Rəsulullah əfəndimizi görüb, hüzuruna çataraq hörmətlə salam verdi. Peyğəmbərimiz, mübarək üzlərini o biri tərəfə çevirdilər. O şəxs, o biri tərəfə dolanıb təkrar salam verdi. Yenə mübarək üzlərini çevirib, xoş söz demədilər.

  O şəxs çox kədərlənərək ağlamaya başladı və səbəbini sual etdi. Peyğəmbər əfəndimiz; "Sən, bizim dostumuz olan Cəlaləddin Məhəmməd Rumudan üz çevirirsən. Halbuki o, bizim çox sevdiyimiz övladımızdır." buyurdular. O kimsə qorxu ilə oyanıb səhvini anladı. Öz-özünə; "Ey bədbəxt! İndiyə qədər yarasa kimi günəşin ziyasından qaçdın. Bundan sonra heç olmasa Mövlana həzrətlərinin hüzurunda şərəflənib dünyada və axirətdə səadətə qovuş." dedi. Dərhal Mövlananın mədrəsəsinə doğru, onun tələbəsi olmaq üçün böyük bir həvəs ilə yola qoyuldu. Qapıya gəldiyində, Məhəmməd adındakı tələbəylə qarşılaşdı. Tələbə, ona; "Məni müəllimim Mövlana həzrətləri göndərdi. Bizə ürəyində sevgi hasil olan bir kimsə gəlir, onu qapıda qarşılayın." dedilər. "Haydı içəriyə buyurun!" dedi. O kimsə içəri girib Mövlananın əlini öpüb, tələbəsi olmaqla şərəfləndi. Konya şərəflisindən Muinüddin Pərvanə, şəhərin irəli gələnlərini yeməyə dəvət etdi. Qonaqlar arasında Mövlana həzrətləri də vardı. Hər kəsə yeməklər gəldi. Mövlanaya xüsusi olaraq qızıl bir qab içərisində, bir kisə qızıl qoyulmuş və üzərinə düyü plovu doldurulmuş bir halda ərz olundu.

   Mövlana, qabı görüncə yüzünü çevirdi və əlini uzatmadı. Ev sahibi yeməsi üçün; "Halal loxmadır, buyurun əfəndim." deyə israr edincə, Muinüddinə; "Qızıl qab içində qızıl kisəsi saxlayarağ bizi imtahanmı edirsən? Bir də yeməmiz üçün israr edirsən, bu sizə yaraşarmı?" dedi. Bu sözləri eşidən ev sahibi, çox xəcalətli olaraq Mövlananın əllərinə sarılıb öpdü və özünü tələbəliyə qəbul etməsini xahiş etdi. Mövlanaya elə bağlandı ki, onun mənəvi köməkləri ilə ən qabaqda gələn sadiq tələbələrindən oldu. Əmr Əhməd izah edər: "Mövlananın adını və xüsusiyyətlərini eşidərək ona aşiq olmuşdum. Məmləkətim Diyarbakırdan Konyaya getməyə, anam və atam icazə vermirdilər. Hər keçən gün ona olan qovuşma arzum artır lakin necə gedəcəyimi bilmirdim. Bir gecə iki rükət namaz qılıb, Allahu təalanın sevimli qullarını vəsilə edərək çox dua və niyazlarda oldum. Sonra Ən'am surəsi şərifini oxuyaraq yatdım.

  Yuxumda Mövlana həzrətlərini gördüm. Siması mənə izah edilənlərə eynilə uyğunidi. Bizim evə gəlmişdi. Onu görüncə qaçaraq hüzuruna yağınlaşdım və hörmətlə əllərindən öpdüm. Məni qucaqlayıb alınımdan öpdü. Əlinə aldığı bir qayçı ilə alınım üzərindən bir miqdar saçımı kəsərək; "Bu, Məsnəvi alimi olacaq." buyurdu. Oyandığımda, saçlarım və qayçı yastıq üzərində dayanırdı. Bu yuxunun təsiri altında idim. Anam və atam, israrlarıma dözə bilməyərək icazə verdilər. Düz Konyaya getdim və Mövlanaya tələbə olmaqla şərəfləndim. Məsnəvi üzərində işmi əmr buyurdular. Qısa zamanda Məsnəvi haqqında soruşulan hər sualı cavablandıracaq hala gəldim." Qurani Kərimi əzbərdən bilən Məhəmməd izah edər: "Həccə gedib vəzifəmizi etdikdən sonra Konyaya dönmüşdük. Hacı yoldaşlarımızdan bir cavan, digər yoldaşlarımı zaman zaman Mövlanaya aparır, onun söhbətlərinə qatılmağı təşviq edirdi. Onun bu halına çaşırdıq. Bir gün özünə səbəbini soruşduğumuzda; "Həccə gedərkən bir evdə yatmışam. Oyandığımda karvanın məni unudub getdiyini gördüm. Çox kədərləndim, çünki yolu bilmirdim.

  Cənabı Haqqa yalvararaq göz yaşları arasında etdiyim dualardan sonra, hər hansı bir istiqamətə doğru getməyə başladım. Bir müddət getdikdən sonra, özümü böyük bir səhrada tapdım. İrəlidə bir çadır vardı. Yanına çatdığımda, içəridə heybətli birinin halva bişirdiyini gördüm. Vəziyyətimi ona izah etdim və bu halvanı kimə bişirirsən? deyə soruşdum. Mənə; "Bu halvanı Sultan-ül-Ulemanın oğulu Mövlana üçün bişirirəm. Hər gün buradan keçib gedər. Bir azdan gəlməsi lazım. Səbr etsən onu görərsən." dedi. Həqiqətən bir az sonra Mövlana gəldi. İkram edilən halvadan bir miqdar yedi, ayrıca mənə də verdi. Sonra özünə vəziyyətimi ifadə edincə, kərəm sahibi Mövlana həzrətləri mənə təbəssüm edərək; "Heç maraqlanmayın, tək gözünüzü yumub bir az sonra açagaqsınız." buyurdular. Mən gözlərimi yumdum. Açdığımda özümü karvanın yanında tapdım. Buna görə mənim Mövlana həzrətlərini çox sevməyimin və yoldaşlarıma tövsiyə etməyimin səbəbi budur." dedi. Mövlananı çox sevənlərdən biri, ticarət məqsədiylə İstanbula getmək üçün icazə istədi. Mövlana həzrətləri də; "İstanbula getmənizə icazə verdim. Tək İstanbulda bu ünvanda bir kilsə var. İçində bu xüsusiyyətlərdə birini tapacaqsan. Ona məndən salam de." buyurdu. Tacir; "Yaxşı!" deyərək yola çıxdı. İstanbulda işini həll etdikdən sonra, əmr edilən ünvana gedib kilsəni tapdı. İçində təsvir edilən kimsə vardı. Ona, Mövlananın salamını söylədi. O kimsə ilə danışarlarkən, bir küncdə Mövlana həzrətlərini murakabə halında oturur gördü. Heyrətindən ağılı gedib oraya düşdü huşunu itirdi. Özünə gəldiyində, kilsədə yalnız salam gətirdiyi kimsə vardı. Ayrılmaq üçün icazə istədiyində, o şəxs də; "Mövlanaya məndən salam deyin." dedi. Tacir oradan ayrılıb, uzun bir səfərdən sonra Konyaya gəldi.

  Düz Mövlananın hüzurna getdi. İstanbuldakı kimsənin də özünə salamı olduğunu söylədi. Mövlanaya bunu söyləyərkən, Mövlananın qarşısında o İstanbullunun düz üstü oturduğunu gördü. Yenə heyrətindən ağılı başından gedib, orada huşunu itirdi. Ayıldığında, Mövlana; "Ey tacir! Bu gördüklərini, sağlığımda kimsəyə söyləmə." buyurdu. Bunun üzərinə tacir, bütün malını İslamın yayılması üçün xərclədi və Mövlananın hüzurna gəlib tələbəsi olmaqla şərəfləndi. Dünya və axirət səadətinə qovuşmağa çalışdı. Dəyəri Əflatun yəni Əflatun Kilsəsində bir kimsə vardı. Üzərinə rahib paltarı geyər, kilsəyə gələnlərə İslamiyyətin üstünlüyünü izah edər, danışdığı kəslərin müsəlman olmasına vəsilə olmağa çalışardı. Bu vaxt Mövlana həzrətlərinin tələbələrinə də çox hörmətli davranardı. Bir gün özünə; "Sənin, Mövlananın yağınlarına bu qədər hörmətli olmanın, iltifat göstərmənin səbəbi nədir?" deyə soruşdular. O da cavab olaraq; "Biz Mövlananın xeyli çox kəramətlərini gördük. İstəsəniz sizə içlərindən birini izah edim.

  Bir gün biz qırx keşiş, cümləmiz Mövlanaya bir sual soruşmaq üçün gedərkən, özüylə bir sobanın qarşısında qarşılaşdıq. İçimizdən biri; "Qurani Kərimdə, Məryəm surəsinin yetmiş birinci ayəti kəriməsinin tərcüməsində; "İçinizdən, heç biri istisna edilməmək üzrə, mütləq Cəhənnəmə çatacaq. Bu, Rəbbinin qatında dəqiqləşmiş bir hökmdür." buyurulur. Bu ayəti kəriməyə görə, müsəlman olsun kafir olsun, hər kəsin Cəhənnəmdən keçəcəyi bildirilir. Madam ki hər kəs Cəhənnəmə girəcək, o zaman İslamiyyətin üstünlüyü haradan müəyyən olacaq?" dedi. Mövlana; "Bəli. Ayəsti kərimədə bildirildiyi kimi, hər kəs Cəhənnəmə uğrayacaq. Möminlər Cəhənnəmə uğradığında, Cəhənnəmin atəşi ona təsir etməyəcəkdir. Hətta Cəhənnəm; "Ey mömin, tez keç, nurun atəşimi söndürür." deyəcək. Eyni atəş, Allahu təalanın əmriylə kafiri yanacaqdır. Atəş, eyni atəşdir. İstəsəniz sınayaq və indi sizə bunu göstərim." dedi. Bizdən, üzərimizə geydiyimiz köynəkləri çıxarmamızı istədi. Çıxarıb, özünə verdik. O da köynəyini çıxarıb, bizimkilərin içinə qucaqladı. Eləcə sobanın içinə atdı. Bir az sonra sobanın qapağını açıb, əlini alovların içinə soxdu. Biz heyrətlə hadisəni təqib edirdik. Sonra içəridən öz köynəyini götürüb önümüzə qoydu. Köynəyində ən kiçik bir yanıq izi yox idi. İçini açdığında, bizim köynəklərimizin hamısının yanıb kül olduğunu gözlərimizlə gördük. Sonra Mövlana bizə dönərək; "Ey rahiblər! Gördüyünüz kimi, biz atəşə belə uğrayarıq. Siz də belə uğrayarsınız." dəyincə, hamımız insaf edib, Kəlmeyi-şəhadəti gətirərək müsəlman olduq. Hər birimiz də, bundan sonra İslamiyyətin yayılması üçün çalışacağımıza, xristianların doğru yola gəlməsi üçün məşğul olacağımıza söz verdik. Eləysə mənim Mövlananın tələbələrinə hörmət və xoş söz deməmin səbəbi budur.

   Bir gün Qazi Siracəddin adındakı bir müəllim, tələbələrinə; "Bu gün Mövlanaya gedib, onu sual yağışına tutaq. Elə suallar hazırlıyalım ki, heç birinə cavab verə bilməsin." dedi. Tələbələr sual hazırlamağa baçladılar. Özü də işə başladı. Bir ara Qazi Siracəddinin yanında Mövlana həzrətləri təcəssüm etdi. Qazi Siracəddinin üzünə diqqətlicə bağıb oradan getdi. Qazi, tələbələrinə; "Mövlana bura gəldi." deyincə, tələbələr; "Biz görmədik əfəndim." dedilər. Bu hal, Qazi Siracəddinin ağlına batdı, düşüncələrə daldı. Bir saat qədər sonra Mövlana həzrətləri təkrar orada göründü. Bunu Qazi və tələbələri gördülər. Hamısına salam verdi və oradan ayrıldı. Bir az sonra Qazi tələbələri ilə namaz qılmaq üçün böyük otağa gəldiklərində divarlarda bir sıra yazılar gördülər. Araşdırdıqlarında, Mövlanaya soruşacağı suallar və bu sualların cavabları geniş olaraq, yazılmış idi. Qazi Siracəddin və tələbələri, heyrətlərindən dona qaldılar. Belə böyük bir alim və vəlinin haqqında bəslədikləri pis düşüncələrinə peşman oldular. Birlikdə gedib Mövlananın tələbəsi olmaqla şərəfləndilər.

  Malatyalı Səlahəddin Əfəndi izah edir: "Gəncliyimdə İskəndəriyyəyə ticarət üçün getmişdim. Gəmimiz bir girdaba tutuldu, xilas olmamız qeyri-mümkün idi. Qorxu içində idik. Hər kəs əhdlər etməyə başladı. Tövbələr etdilər. Halallaşmağa başladılar. Bu vaxt mənə, xilas olmaq üçün dua etməmi xahiş etdilər. Konyalı olmam hasəbiylə, ağlıma bir anda Allahu təalanın övliya qullarından Mövlana həzrətləri gəldi. Dərhal; "Ya həzrəti Mövlana! İmdadımıza çatmağın üçün yalvarıram." deyə səsləndim. O anda, hər kəsin gözü qarşısında, gəlib gəmimizin yanında göründü. Gəmiyə yapışıb girdabdan qurtardı və itdi. İskəndəriyyədən sonra Konyaya getdik. Mövlananın hüzuruna çıxdığımızda bizə; "Əlhəmdülillah. Allahu təalanın sevdiyi qullarından birinə tabe olanlar, dünyada da axirətdə də halas olub, xilas olarlar." buyurdu. Bunun üzərinə hamımız Mövlanaya tələbə olmaqla səadətə qovuşduq.

  Təbrizli bir tacir, ticarət üçün Konyaya gəlmişdi. Konyalı tacirlərə; "Burada övliyadan bir kimsə vardırmı? Bir müşkülüm var, onu soruşacağam." dedi. Orada olanlar, Mövlananın kəramətlərindən bəhs etdilər. Səni ona aparaq dedilər. Təbrizli, Mövlananın adını əvvəldən eşitmişdi. Qəbul edib dərhal Mövlananın dərgahına getdilər. Tacir hüzura çıxdığında; "Əfəndim, namazımı qılır, Allahu təalanın əmrlərini edib, qadağanlarından qaçınıram. Xeyr-hasenatımı edir, kimsəyə zərərim olmur. Ancaq, ürəyimdə ibadətlərə qarşı bir soyuqluq var. Hüzurum yoxdur. Səbəbini də heç cür tapa bilmirəm. Mənə kömək etmənizi xahiş edirəm." dedi.

  Mövlana, belə bir murakabədən sonra: "Ey Tacir! Sən, Magribdə bir yol üzərində, Allahu təalanın vəli qullarından biriylə qarşılaşdın. Onun xarici görünüşünü bəyənmədin hətta təhqir gözüylə baxdın. Səndəki narahatlığın səbəbi budur. İstəsəniz buraya baxın." deyərək, qarşıdakı divarı göstərdilər. Tacir divara baxdığında, bir anda divardan pəncərə kimi bir boşluğun meydana gəldiyini və bu boşluqdan o vəli qulun yenə bir yol kənarında oturduğunu gördü. Mövlana sözünə davam edərək; "Bu narahatlığınızın çarəsi də, o kimsəyə gedib, ondan üzr istəyib, əfvinə qovuşmaqdır." buyurdu.

  Mövlana, tacirə daha bir çox nəsihətlər etdikdən sonra; "Şübhəsiz onu tap, haqqını halal etdirib duasını al. Bizim də salamımızı söylə." dedi. Tacir; "Yaxşı əfəndim!" deyib yol hazırlıqlarını etdi və yola qoyuldu. Araya araya o mübarək şəxsi tapdı. Çox üzr istəyib Mövlananın salamını söylədi.

  Bağışlamasını, haqqını halal etməsini xahiş etdi. Bunun üzərinə o mübarək şəxs; "Elə bir qapıya sığınmısan, elə bir kimsədən kömək tələb etmisən ki, rədd etmək mümkün deyil. Səni Mövlana həzrətləri hörmətinə bağışladım. Özünü görmək istəsən buraya bağ." dəyincə, tacir işarə edilən yerdə Mövlananı gördü. Bu hala gözləriylə şahid olan tacir, o kimsəylə vidalaşıb, Konyaya gəldi və Mövlananın tələbəsi oldu. Mövlana həzrətləri hər hallarıyla insanları doğru yola təşviq edər, vəz və nəsihətləriylə xəstə qəlblərə şəfa olan sözlər söyləyərdi. Bir gün tələbələrinə; "Ey bizi sevənlər! Sevimli Peyğəmbərimizin getdiyi Əhli sünnə yolundan gedib, bu yolu canlandırmalıdır. Allahu təalanın sevdiyi əməllər, ibadətlər ilə, halal yollardan uşaqların ehtiyaclarını qazanaraq, razı olunan qullar zümrəsinə dağil olmalıdır. Həmişə halalı istəməli, halalından yeyib, halalından içməli və halalından geyməlidir. Söylədiklərimiz, dinlədiklərimiz, düşündüklərimiz həmişə halal olmalıdır. Hər hərəkətimizi Peyğəmbər əfəndimizin hal və hərəkətlərinə uydurmalıyıq. Hər kəs, bir sənətə sahib olmalı və din elmlərini yaxşı öyrənməlidir. Tələbələrimdən bunu xüsusilə istəyirəm.

  Bizim yolumuzda olanlara, qiyamət günü köməkçi olar, üzlərinin ağ olmasına çalışarıq. Ancaq, ədəbə riayət etməyənlər və Əhli sünnə yoluna müxalif çıxanlar, qiyamət günü bizi görə bilməyəcəklər." buyurdu. Bir gün hüzuruna bir-birlərinə incik iki adam gətirdilər. Onlara barışmalarını söylədi sonra da; "Allahu təala, bəzi insanları su kimi lətif, təvazökar, daim üzüyola və yumşaq xasiyyətli, bəzilərini də torpaq, daş kimi sərt mizaçlı yaratdı. Su, torpağa qarışar, meyvələrin böyüməsini, canlıların içərək həyatlarının davam etməsini təmin edər. O sulardan ruhlara və bədənlərə qida təmin edilib, mənfəət təmin edilər. Su torpağa getməzsə, torpaqdan və sudan layiqiylə istifadə edilməz. Ey Nurəddin! Bu yoldaşın torpaq hökmündə olub, yerindən qalxmaz və barışmaz isə, sən su kimi təvazö üzrə olub, razılaş. Hər kəs bilər ki, iki küs olan kimsədən hansı o birisindən əvvəl davransa, Cənnətə o birindən əvvəl girəcək. Daha çox savab qazanacaq. Bu səbəbdən, bu barışdan hər ikiniz də istifadə etmiş olacaqsınız." buyurdu.

  Bunu dinləyən iki küs kimsə, daha çox savab qazanmaq səyiylə dərhal barışdılar. Bir kimsə, dolanışıq darlığından şikayət etdi. Bunun üzərinə Mövlana həzrətləri ona; "Əgər sənə, üzvlərindən birini kəsib, yerinə min qızıl verək desələr razı olarsanmı?" deyə soruşdu. O da; "Xeyr, razı olmam." deyə cavab verdi. Bunun üzərinə Mövlana həzrətləri; "Ey qardaşım! Madam ki razı olmazsan, nə üçün dolanışıq çətinliyindən şikayət edirsın? Kasıbam deyirsən, bu qədər qızılan daha qiymətli əzaların var ikən, bədənin səhhətdə və nuşda ikən, nə üçün bunları sənə pulsuzdan lütf edən Allahu təalaya şükr etmirsən? Allahu təala; tərcümə olaraq "Nemətlərimin qiymətini bilər, əmr etdiyim kimi istifadə etsəniz onları artıraram." (İbrahim surəsi: 7) buyurdu.

   Mövlana həzrətləri bütün işləri ixlas ilə, Allahu təalanın razılığı üçün etmək lazım olduğunu, bir misal ilə belə izah etdilər: "Nişaburlu bir elm tələbəsi ilə bir tacir yol yoldaşı oldular. Çox kasıb olduğundan tələbənin ayaqqabısı yox idi. Ayaqyalın gedərkən, tacir bir cüt ayaqqabı verdi. Sonra tacir, tələbəyə ikidə bir; "Ey tələbə! Yolun düz yerindən get... İti daşlara basma... Ayaqlarını distributivə... Tikanlı yerlərdən getmə.. Ayaqqabını köhnəltmə..." deyə tənbeh edirdi. Bu tənbehlər tələbəni usandırdı. Sonunda tələbə dözə bilməyib ayaqqabıları çıxardı, tacirin önünə burağdı və; "Mən illər tərəfindən ayaqyalın səyahət edərəm. Kimsə mənə bunun üçün bir şərt qoşmurdu. İndi verdiyin bu ayaqqabılar üçün sənə məhkum ola bilməm." dedi.

  Elə isə burada olduğu kimi, edilən xeyr-hasənat qarşılıqsız olmalı Allahu təalanın razılığı üçün edilməlidir. Ancaq belə olsa məqbul olar. Dövlət məmurlarından bir kimsə, zaman zaman Mövlana həzrətlərini ziyarət edər, vəzifəsindən ayrılaraq davamlı onun xidmətiylə şərəflənmək istədiyini bildirərdi. Mövlana da, vəzifəsini burağmamasını istər, ona nəsihətlər edərdi. Bir gün ona bu menkıbeyi izah etdi: "Abbasi xəlifəsi Harun Rəşid zamanında bir polis komandiri vardı. Xıdır əleyhissalam ilə hər gün görüşüb söhbət edərdilər. Polis komandiri bir gün vəzifəsindən istefa verdi. Zahid olub insanlardan ayrı yaşamağa, kimsəylə görüşməyib tək başına ibadət etməyə başladı. Lakin istefa verdikdən sonra Xıdır əleyhissalam özünə heç uğramaz oldu. Bu vəziyyətə polis komandiri çox kədərləndi. Hər gün səhərlərə qədər cənabı Haqqa yalvarıb, gözyaşı tökdü, tövbə istigfar etdi. Bir gecə yuxusunda Xıdır əleyhissalamı görüb yalvardı. "Ey vəfalı dost! Mən səninlə davamlı olaraq söhbət etmək məqsədiylə dünya mövqelərindən istefa verdim. Uzlətə çəkilib, tək başıma ibadət etməyə başladım. Beləcə sənə qovuşaram sandım. Halbuki tam tərsinə səninlə artıq heç görüşə bilmədim. Məni, mübarək camalınıza həsrət buraxdınız. Görəsən bunun hikməti nədir?

  Yoxsa bir qüsurmu işlədim? Bu şəkildə daha nə qədər həsrətinizlə yanacağam?.." kimi sözlərlə yanıb yandırılaraq ağladı. Polis komandirinin bu ağrınılacaq vəziyyətinə söykən/dözə bilməyən Xıdır əleyhissalam; "Ey əziz dostum! Mənim sənə görünüb söhbət etməmin səbəbi, etdiyin ibadətlər, xeyr hasenat ilə deyildi. Sənin o mühüm vəzifəni edib müsəlmanların işlərini haqq və ədalət ilə idarə etdiyin üçün gəlib səninlə söhbət edirdim. Halbuki, sən bu qiymətli vəzifəni burağıb, müsəlmanlara xidməti tərk etdin. Hətta onları ədaləti olmayan biriylə baş-başa burağdın. Yalnız öz mənfəətin üçün bir küncə çəkildin. Öz mənfəətini müsəlmanlara seçdin. İndi o yerinə keçən şəxs, müsəlmanlara zülm və qeyri qanuni işlər ilə əzab verməkdədir.

  Bu anda onlar çətinlik və kədər içindələr. Bunlara sən səbəb oldun. Əlbəttə sənin şəxsi mənfəətinin, müsəlmanların ümumi mənfəətləri yanında bir qiyməti yoxdur. Çünki uzlətə çəkilib dəstəmaz almağı, namaz qılmağı, oruc tutmağı, zikr etməyi hər kəs edə bilər. Lakin mövqeyi ilə müsəlmanlara xidmət etməyi hər kəs edə bilməz. Bunun üçün artıq sənin yanına gəlmirəm." dedi. Polis komandiri bunları dinlədikcə gözyaşları sel oldu və; "Çox doğru... Çox doğru..." dedi. Oyanınca, istefa verməklə nə böyük bir səhv etdiyini anladı. Səhər olunca dərhal hökmdarın hüzuruna çıxıb, köhnə vəzifəsini yenidən istədi. Hökmdar anlayışla qarşılayıb, onu təkrar köhnə vəzifəsinə təyin etdi. Bu polis komandirinin vəzifəsi müsəlmanlar üçün nə qədər qiymətli isə, sənin vəzifən də o dərəcə mühümdür. Bunun üçün, mənim xidmətimə gəlməyindən çox, vəzifənə davam etməyin əhəmiyyətlidir. Çünki sənin vəzifən, xeyli çox müsəlmanı maraqlandırır. Onların başında sənin kimi ədalətli və əmin bir kimsənin olması lazımdır.

  Beləcə onlar da hüzur və rifah içində yaşasınlar. Bizim razılığımız bundadır. İstefa verib bizə xidmət göstərməyinə əsla razılığımız yoxdur." Bir gün bir neçə adam gəlib Mövlana həzrətlərinə; "Əfəndim! Allahu təalanın vəli qulları vəfat edincə, qənaət haqqına sahib olarlarmı? Həyatda olduqları kimi insanlara kömək edib, çətinliklərini aradan qaldırarlarmı?" deyə soruşdular. Mövlana həzrətləri də; "Cənabı Haqqın övliya qulları axirətə intiqal etdiklərində, dünyadakına nisbətlə daha çox qənaətə sahib olarlar. Dünyadakı qənaət hüdudlu, axirətdəki isə hüdudsuzdur." buyurdu. Oradakılar; "Dostlarınıza və tələbələrinizə dünyadakı kimi axirətdə də lütfkarlıq və mərhəmət edərsinizmi?" dəyincə, Mövlana; "Ey dostlarım! Qılınc qınında ikən kəsməz. Qınından çıxdığı zaman kəsər. Bizə şəfaət haqqı verilsə, əlbəttə biz də sizlərə şəfaət edərik." buyurdu. Mövlana həzrətləri özünə vidalaşmaq üzrə gəlmiş olan və nəsihət istəyən sevdiklərinə; "Qardaşlarım! Ağılınız bir sərvət və bir mövqeyə bağlı qalmasın. Tək qəlb gözlərinin açılmasını düşünün.

  Bir-birlərinizi çox sevin. Çünki düşmənlər pusqudadır." buyurdular. Tələbələrindən biri, Mövlana həzrətlərinə əncir gətirmişdi. Mövlana həzrətləri ənciri götürdü və; "Xeyli gözəl əncir, lakin sümüyü var." buyurdu və yerə atdı. Tələbə; "Əncirin necə sümüyü olar?" deyə heyrətləndi və yavaşca əncirləri götürüb getdi. Bir zaman sonra təkrar bir səbət əncirlə dönüb gəldi və səbəti Mövlana həzrətlərinin önünə qoydu. Mövlana həzrətləri bir dənə götürüb yedi və; "Bu əncirin sümüyü heç yoxdur." buyurdular və əncirləri orada olanlara paylamasını əmr etdilər. Hər kəs bu vəziyyətə çaşıb qaldı. O tələbə çölə çıxdığında oradakılar ona gedib ənciri haradan yığdığını soruşdular. O da; "Vallah bir dostum vardı. Onun bağçasına uğradım. Bağbanı bağda tapa bilmədim. İcazəsi olmadan bir səbət yığıb Mövlana həzrətlərinə gətirdim. Lakin niyyətim bağbanı gördüyümdə yığdığım əncirlərin əvəzini ödəmək idi. Mövlana həzrətləri vəlilik nuru ilə bunu anladı və yemədi. Əncirin sümüyü bu idi. Bu dəfə düz o dostun bağına vardım. Ondan yaxşı əncir satın alıb əvəzini ödədim və halallaşdım. O da qəbul etdi. Mövlana həzrətləri bunu qəbul edib iltifatlar etdi. Bir gün Mövlana həzrətlərinə pis xasiyyətli və pis təbiətli kəslərdən soruşuldu. Bunun üzərinə bu ibrətli hadisəni izah etdi: "Bir gün bir əqrəb bir çayın kənarında gəzirdi. Birdən-birə bir tısbağaəqrəbin yanına gəlib ona; "Burada nə edirsən?" dedi. Əqrəb; "Mən çayın kənar yanına keçmək üçün bir çarə ağtarıram.

  Çünki mənim bütün balalarım çayın kənar yanındadır." deyə söylədi. Tısbağada şəfqəti və xariciyə yaxşı davranması səbəbiylə onu ən yaxın bir qohumuymuş kimi kürəyinə alıb su üzərində üzməyə başladı. Çayın ortasına gəlincə əqrəbin soxmaq arzusu oyandı. Çanaqlı bağanın kürəyində iynəsini toxundurdu. Çanaqlı bağa; "Nə edirsən?" deyə soruşdu. Əqrəb; "Hünərimi göstərirəm. Sən mənə yaxşılıq edib yarama məlhəm qoydun. Mən də sənə iynəmi soxuram. Mənim göstərəcəyəm şəfqət də ancaq budur." dedi. Bunun üzərinə tısbağadərhal suya budaq idi. Əqrəb də boğulub getdi." Mövlana həzrətləri bundan sonra bu beytləri oxudu: "Cahil, yağınlıq göstərsə də sonunda cahilliyindən ötəri səni incidər." Sonra da; "Ahmağın sevgisi, ayının sevgisinə bənzər. Onun kini sevgi, sevgisi kindir. Haydı pis nəfsi öldürün. Bu barədə laqeydlik göstərməyin. Onu diri buraxmayın. Çünki o əqrəbdir." buyurdular. Bir qisim insanlar Mövlana həzrətlərinə gəlib; "Bəzi kəslər məsciddə dünya sözü edir." deyə şikayət etdilər. Bunun üzərinə Mövlana həzrətləri; "Hər kim altı yerdə dünya sözü ilə məşğul olsa otuz illik təmiz və qəbul olmuş ibadəti rədd edilər və boşa gedər. Bu altı yerin birincisi məscid, ikincisi elm məclisi, üçüncüsü cənazə, dördüncüsü qəbiristanlıq, beşincisi azan vaxtı, altıncısı Qurani Kərim oxunarkəndir. Bunların hər birisinin geniş şərhləri vardır." buyurdu. Bir gün Səlcuqlu Sultanı İzzeddin Keykavus, Mövlana həzrətlərini ziyarətə gəlmişdi. Mövlana həzrətləri ona lazım olduğu kimi kompliment demədi. Sultan bu hala çaşdı və təvazö göstərib; "Mövlana həzrətləri mənə nəsihətdə ol/tapılsın." dedi.

  Bunun üzərinə Mövlana həzrətləri; "Sənə nə nəsihət verim? Sənə çobanlıq əmr etmişlər, sən qurdluq edirsən. Sənə gözətçilik əmr etmişlər sən oğurluq edirsən. Allahu təala səni sultan etdi, sən şeytanın sözü ilə hərəkət edirsən." buyurdu. Bu ağır nəsihət üzərinə Sultan ağlayaraq çölə çıxdı. Mədrəsənin qapısında başını açıb tövbə etdi və; "Ya Rəbbi! Mövlana həzrətləri mənə sərt sözlər söylədi isə də sənin üçün söylədi. Mən yazıq qul da bu təvazökarlığı və yalvarışı göstərir və sənə yalvarıram. Mənə mərhəmət ett." dedi və peşmanlıqla oradan ayrıldı. Bir zaman Səlcuqlu vəziri Muinüddin Pərvanə, Mövlana həzrətlərini ziyarətə gəldi. Lakin Mövlana həzrətləri onu qarşılamağa çıxmadı. Vəzir böyük bir çətinliklə Mövlananın qapısında gözləməyə başladı. Sultan Vələd atası adına vəzirə bəhanələr bəyan edib üzr istədi və; "Əfəndim! Atam dedi ki, çox vaxt mənim Allahu təala ilə işim və hallarım olar. Vəzirlər və dostlar məni hər vaxt görə bilməzlər.

   Onlar öz halları və işləri ilə məşğul olsunlar. Biz gedər özlərini taparıq." buyurdu. dedi. Vəzir bu sözlər üzərinə başını iki əli arasına alıb düşüncələrə budaq idi. Bu əsnada Mövlana həzrətləri çıxıb gəldi. Vəzir dərhal ayağa qalxıb; "Əfəndim nə üçün bizə keç görünürsünüz?" dedi. Mövlana həzrətləri buna heç səs çıxarmadı. Vəzir; "Mən belə bir şey düşündüm. Sanki mənə; "Ey Pərvanə! Möhtac bir kimsənin gözləməsi böyük zəhmətdir. Bunu öyrən və heç kimi qapıda gözlətmə." demək istədiniz elə deyilmi?" dedi. Mövlana həzrətləri təbəssüm edib; "Gözəl düşünmüsə. Birinin qapısına çirkin bir dilənçi gəlsə, onun qaranlıq bənizini görməmək və səsini eşitməmək üçün əlinə bir şey tuttdurub yola salarlar. Nə var ki, gözəl xasiyyətli, xoş biri gəldiyində; "Çörək bişənə qədər bir az səbr et və gözlə." deyərlər. Bizim də gec gəlməmizin səbəbi sizin söhbət və sevginizin bizə xoş gəlməsi və bunları daha çox eşitmək üçündür. Vəzir sevildiyini anlayıb gözyaşlarını saxlaya bilmədi. Sevincli olaraq oradan ayrıldı. Mövlana həzrətləri çox ibadət edərdi. Yenə bir gecə səhərə qədər namaz qılmışdı. Yağınları özünə; "Bu necə namazdır?" dedilər. Mövlana həzrətləri onlara; "Allahu təalanın məğlub olmaz aslanı həzrəti Əli namaz vaxtı olunca titrəyər və rəngi solardı.

  Ona; "Ey İmam! Nəyin var?" deyə soruşulduğunda, o; "Qurani Kərimdə tərcümə olaraq; "Biz əmanəti, göylərə yerə və dağlara təklif etdik də onlar bunu yüklənməkdən çəkindilər (məsuliyyətindən) qorxdular. Onu insan yükləndi." (Əhzab surəsi: 72) buyuruldu. Əmanət vaxtı gəldi." deyərdi. Namaz sözlə izah edilə bilməyəcək bir şəkildə Allahu təala ilə danışmaqdır. Həzrəti Əlinin halı belə olunca bizlərinki necə olmalıdır?" buyurdular. Buyurdular ki; "Sünnəyi səniyyəyə harfiyen uyğun gəlmək lazımdır." "Halal qazanıb halaldan yeməli, geyinməli, işləməli. Hər hərəkəti Rəsulullah əfəndimizə uydurmalıdır." "Küsülülər barışmalıdır. Əvvəl davranan əvvəl Cənnətə girər." "Tək qalınca da günahdan çəkinməlidir." "Nəfsi məğlub etmək üçün, onu narahat etməlidir. İstədiyi şeyi verməməlidir. Ən təsirlisi, gündüzləri oruc tutmaq, gecələri az yatıb namaz qılmaqdır." Qürurlu olmayın, nəfsinizlə mübarizə, riyazət edin. Peyğəmbərimiz həmişə riyazət çəkmiş, zənginlik istəməmiş, arpa çörəyini belə doyana qədər yeməmişdir." "Həqiqi bir alimə, rəhbərə təslim olmalıdır." Mövlana Cəlaləddin Rumu həzrətləri 1273 ilində xəstələndi. Xəstə ikən başqalarına olan borclarını göndərdi. Onlardan bəziləri "biz halal etmişdik" dedilərsə də təkrar göndərib almalarını təmin etdi. "Əlhəmdülillah bu təhlükədən xilas olduq." deyərək qul haqqına çox diqqət yetirmək lazım gəldiyinə işarə etdi.

  Mövlana həzrətləri xəstə döşəyində yatmaqda ikən yeddi gecə çox şiddətli dərəcədə zəlzələ oldu. Bir çox evlər və bağların divarları yıxıldı. Hər kəs bu vəziyyətdən qorxub fəryad etməyə başladı. Bu sırada Mövlana həzrətləri; "Bəli yazıq torpaq yağlı bir loxma istəyir. Bunu vermək lazım." buyurdu və sonra da; "Mən sizə, gizlidə və açıqda Allahu təaladan qorxmağı, az yeməyi, az yatmağı, az söyləməyi, günahlardan çəkinməyi, oruca, namaza davam etməyi, daim şəhvətdən qaçmağı, xalqın əziyyətinə və cəfasına dözməyi, aşağı və səfeh kəslərlə düşüb qalxmaqdan uzaq dayanmağı, kərim olan saleh kəslərlə birlikdə olmağı vəsiyyət edərəm. Çünki insanların xeyirlisi, insanlara faydası toxunandır. Sözün xeyirlisi də az və öz olanıdır. Həmd, tək Allahu təalaya məxsusdur." buyurdu. Mövlana həzrətləri bir dəfə tələbələrinin qabaqda gələnlərindən Siracəddini yanına çağırdı və ona bir dua öyrətdi.

  Bunu xoş və çətinlikli zamanlarda oxumasını tənbeh etdi: "Ya Rəbbi! Məni sənə çatdırmağa vəsilə olan Mövlanaya həsrət çəkirəm. Sənə vəsilə olan sağlamlığı, səhhəti səni bol bol təsbeh etmək, xatırlamaq üçün istəyirəm. Ya Rəbbi! Mənə, nə sənin zikrini unutduracaq, sənə olan şövqümü söndürəcək, səni təsbeh edərkən duyduğum ləzzəti kəsəcək bir xəstəlik, nə də məni azdıracaq, şər və pisliyimi artıracaq bir səhhət ver. Ey mərhəmət edənlərin ən mərhəmətlisi, mərhəmətinlə bu duamı qəbul et." Mövlana həzrətlərinin xəstəliyində, yanına müəllimi Sadrəddini Konəvi və şəhərin irəli gələn alimləri gəldilər.

  Ziyarət əsnasında Mövlanaya; "Allahu təala təcili şəfalar versin. İnşaallah ən qısa zamanda səhhət taparsınız? Çünki siz, aləmin ruhusunuz, aləm sizinlə həyat tapar." dedilər. Mövlana onlara; "Bundan sonra cənabı Haqq, sizə şəfalar, səhhət və nuşlar lütfkarlıq etsin. Artıq bizim işimiz bitmişdir. Rəbbimlə aramızda, tükdən edilmiş bir köynək qaldı. Qısa zamanda o köynəyi də çıxarıb nuru nura çatdırarlar. Artıq mənə dua edin." buyurdu. Mövlana həzrətlərinin vəfatı əsnasında mədrəsədə olan bir pişik fəryad etməyə başladı. Bunu xəstə yatağında eşidən Mövlana; "Bu pişikcik nə üçün fəryad edir bilirsinizmi?" Orada olan dostları və tələbələri; "Siz bilərsiniz əfəndim." dediklərində; "Bu günlərdə siz, həqiqi aləmə, əsl vətənə köç edəcəksiniz. Biz çarəsizləri yetim burağacaqsınız... Bizim halımız nə olacaq?.. deyir." buyurdu. Dostları, tələbələri; "Əfəndim! Zatı - alinizdən sonra kimə tabe olaq. Yerinizə kimi qoyacaqsınız?" deyə soruşdular. Mövlana həzrətləri də; "Hüsaməddin Çələbiyə tabe olunuq. Onu yerimə vəkil təyin edirəm." buyurdu. Oradakılar bu sualı üç dəfə soruşdular. Üçündə də eyni cavabı aldılar. "Cənazə namazınızı kim etsin?" deyə soruşdular. Ona da; "Müəllimim Sadrəddin Konəvi həzrətləri etsin." buyurdular. Hüsaməddin Çələbi izah edər: "Mövlana həzrətlərinin son günü idi. Fövqəladə igid bir cavanın, müəllimim Mövlananın olduğu yerdə meydana çıxdığını gördüm. Mövlana, qalxıb bu cavanı qarşılayaraq, mənə; "Döşəyi qaldırın." buyurdu. Mən heyrətləndim. Çünki müəllimim xəstə idi. O cavanın yanına çatıb; "Siz kimsiniz ki, müəllimim xəstə yatağından qalxaraq sizi qarşıladı?" deyə soruşdum. O da; "Mən Əzrailim. Rəbbimizin əmrini yerinə yetirmək, Mövlananı o biri aləmə dəvət etmək üçün gəldim." dedi.

   Mövlana da; "Rəbbimiz, məni öz həzrətinə dəvət edir. Artıq getmək zamanıdır. Ya Əzrail! Tez ol! Məni Rəbbimə tez qovuşdur!" deyib Kəlmeyi-şəhadət gətirdi. Cəmaziyəlahirin beşinə rast gələn Bazar günü ilkindi vaxtında fani həyata gözlərini yumdu." Mövlana həzrətləri vəfat edincə, İmamı İhtiyarüddin gasl edib yudu. Gasl anında gördüklərini belə izah etdi: "Mövlananın mübarək cəsədini yumağa başlayınca, üzərimə elə bir ayrılıq ağrısı çökdü ki ağlamaqdan özümü ala bilmədim. Yumaq belə dayansın, zərrə qədər hərəkət etməyə qədr ola bilmədim. Üzümü yüzünə söykəyib ağladım. Köməkçilərim heç səs çıxarmır, mənə mane olmurdular. Bir ara dözə bilmədim. Bədəninə sarılaraq ağlamaq istədim. O anda Mövlananın əli biləyimi möhkəmcə tutdu. Qorxumdan ağlım başımdan getdi. Huşunu itirmişim. Qulağıma uğultu halında, sahibini görə bilmədiyim səslər gəlirdi; "Nur, nura qarışmışdı. Aşiq, Maşuka qovuşdu. Bunda narahatlıq edəcək bir şey yoxdur. Çünki, Allahu təalanın vəli qulları üçün, heç bir qorxu yoxdur və onlar qəmli də olmazlar. Möminlər ölməzlər, bəlkə fani aləmdən, sonsuz aləmə naklolunurlar." Bu sözlər məni özümə gətirdi." Şərafəddini Kayseri izah edər: "Sadrəddini Konəvi həzrətləri, tələbəsi Mövlananın cənazə namazını qılmaq üçün irəlilədiyi zaman, ona birdən birə bir hıçqırıq gəlib özündən keçdi.

   Bir müddət sonra özünə gəlib namazı qıldırdı. Mövlananın vəfatına çox kədərlənmişdi. Tələbələrinin irəli gələnlərindən bəziləri; "Əfəndim! Namaz qıldıracağınız zaman, üzərinizdə heç görmədiyimiz bir hal vardı. Görəsən hikməti nədir?" dedilər. Bunun üzərinə; "Namaz qıldırmaq üçün irəlilədiyim vaxt, meydanda mələklərin saf saf düzülüb, Peyğəmbər əfəndimizin arxasında cənazə namazını etdiklərini gördüm. Göydəki mələklərin hamısı mavi paltarlar geyinmiş ağlayırdılar." buyurdu. Mövlananı sevənlərdən Fəhrəddin adında biri vəfat etmiş idi. Onu yuxuda gördülər. Halı yaxşı idi. "Bu mərtəbəyə necə qovuşdun?" deyə soruşduqlarında, "Mövlananın türbəsi edilərkən bir dirək lazım olmuşdur. Mənə gəlib vəziyyəti bildirdilər. Mən də canı könüldən direyi verdim. Bu səbəblə Allahu təala məni mafirət etdi." deyə cavab verdi. Məhəmməd Həddim belə izah edər: "Mövlananın yanında qırx il xidmət etdim. Xüsusi otağında nə yataq, nə də yastıq gördüm. Bir gecə belə, yatmaq və istirahət etmək üçün yanını yerə qoyub yatdığını da bilmirəm. Mövlana azan səsini eşitdiyi zaman, ya dizləri üzərinə oturar və ya ayağa qalxaraq, azan bitənə qədər o vəziyyətini heç pozmazdı. Bütün ömüründə heç ayağını uzatmamış və yatmamışdır.

  Mövlana Cəlaləddini Rumu, yetkin, alim və vəli bir müsəlman idi. Onun müxtəlif din, məzhəb, məşrəb sahibi kəsləri özünə heyran qoyan mərhəməti, insan sevgisi, təvazösü, könül oxşayıcılığı kimi üstün xüsusiyyətləri, İslam dininin əmr etdiyi gözəl əxlaqından bəzi nümunələrdir. Onda, bunlardan başqa İslam əxlaqının digər xüsusları da kamal dərəcədə mövcud idi. Bunların hamısını saymaq, İslamiyyəti tamam olaraq anlamaq və izah etməklə mümkün olar. Həzrəti Mövlananı tək bir mütəfəkkir, şair kimi düşünmək və o şəkildə anlamağa çalışmaq, əsli burağıb, hər hansı bir xüsusiyyəti içində sıxışıb qalmağa bənzər. Bu isə, heç olmasa Mövlananı çox əskik və yarımçıq anlamağa, hətta heç anlamamağa səbəb ola bilər. Necə ki həzrəti Mövlananı, sözlərini, yolunu anlamanın açarını, özü bir rubaisinde belə dilə gətirməkdədir:

 

Mən sağ olduğum müddətcə Quranın köləsiyəm.

Mən Məhəmməd Muxtarın yolunun tozuyam.

Mənim sözümdən bundan başqasını kim nəql etsə,

Mən ondan da bizarım, o sözlərdən də bizarım.

 

 

  Mövlana Cəlaləddini Rumu həzrətləri təsəvvüf dəryasına budaqmış bir Haqq aşiqidir. Elmi, təşbehləri, sözləri və nəsihətləri bu dəryadan saçılan hikmət damlalarıdır. O, bir təriqət qurucusu deyil. Yeni üsullar və ibadət şəkilləri ihdas etməmişdir. Ney, rebap, tambur kimi müxtəlif çalğı alətləri oğurlanaraq edilən mərasimlər və ayinlər, ilk dəfə on beşinci əsrdə ortaya çıxmışdır.

  İlk mevlevi bəstələrinin bəstələnməsi də eyni zamana rast gələr. Bu tarix, Mövlana həzrətlərinin yaşadığı dövrdən 3-4 əsr sonradır. Onun Məsnəvisində keçən "ney" sözü, bəzi kəslər tərəfindən çalğı aləti olan ney şəklində düşünülüb aydın olduğu üçün, səhv olaraq, özünün ney çal dinlədiyi sanılmışdır. Allahu təalanın eşqi ilə dolmuş, övliyanın böyüklərindən olan Cəlaləddini Rumu (kuddisə sirruh) ney və başqa heç bir çalğı çalmadı. Musiqi dinləmədi və rəqs etmədi. Məsnəvidə iyirmi dörd min, Divanda qırx səkkiz min beyt var. Cəlaləddini Rumu həzrətləri Məsnəvisini nəzm şəklində yazaraq, düşmənlərin dəyişdirməsinə imkan burağmamışdır. Məsnəvisindən başqa; Divanı Kəbir, Fihi Mafih, Məktubat, Məcalisi Sebə kimi qiymətli əsərləri də vardır. Məsnəvisinə hər məmləkətdə, bir çox dillərdə şərhlər, şərhlər edilmişdir.

  Bunlardan çox qiymətlisi və ləzzətlisi, Mövlana Məscidin kitabı, bunu da bir çox kimsə ayrıca şərh etmişdir. Bunların içində də, Süleyman Neş'et Əfəndinin şərhindən əlli altı səhifəsi, tək dörd beytin şərhi olub, Sultan Abdülməcid Xan zamanında, 1847 (H.1263) da Mətbəəsi Komandirədə tab edilmişdir. Bu kitabda, Mövlana Məscid (kuddisə sirruh) buyurur ki: "Məsnəvinin birinci beytində (Dinlə neydən, necə izah edir, ayrılıqlardan şikayət edir) ney, İslam dinində yetişən kamil, yüksək insan deməkdir.

  Bunlar özlərini və hər şeyi unutmuşdur. Zehinləri hər an, Allahu təalanın razılığını ağtarmaqdadır. Ney, Fars dilində, yox deməkdir. Bunlar da, öz varlıqlarından yox olmuşdur. Ney deyilən çalğı, içi boş bir çubuq olub, bundan çıxan hər səs, onu çalan kimsədən hasil olmaqdadır. O böyüklər də, öz varlıqlarından boşalıb, özlərindən, Allahu təalanın əxlaqı, sifətləri və kəmalatı zahir olmaqdadır. Nəyin üçüncü mənası, qamış qələm deməkdir ki, bundan da, insanı kamil nəzərdə tutulmaqdadır.

  Qələmin hərəkəti və yazması özündən olmadığı kimi, kamil insanın hərəkətləri və sözləri də, həmişə Allahu təalanın ilhamı ilədir." Sultan İkinci Abdulhəmid Xan zamanında Ankara qubernatoru olan, Abidin Paşa, Məsnəvi Şərhində, nəyin insanı kamil olduğunu, doqquz müxtəlif isbat etməkdədir. Mevlevilik, sonraları cahillərin əlinə düşdüyündən, "ney"i çalğı sanaraq, ney, dümbelek kimi şeylər çalmağa, rəqs etməyə başlamışlar, ibadətə haram qatmışlar.

  Dinimizin və Cəlaləddini Rumunun (kuddisə sirruh) bəyənmədiyi bu oyun alətləri, təkkələrdən toplanaraq, o təsəvvüf ustadının türbəsinə mövzun tərəfindən, indi türbəni ziyarət edənlərdən bir qisimi, bunları, onun istifadə etdiyini zənn edərək aldanmaqda isə də, (Məsnəvi şərhlərini) oxuyaraq, o həqiqət günəşini yaxından tanıyanlar, əlbəttə aldanmamaqdadır. Ney çalmaq, ilahi oxumaq, oynamaq, tullanmaq bir yana, Cəlaləddini Rumu (kuddise sirruh), yüksək səslə zikr belə etməzdi. Necə ki Məsnəvisində;

 Bəs zi can kün, vaslı cananra tələb,

 Bi ləbi bi qəm migu, adı Rəb!

 buyurur. Yəni, "O halda, sevgiliyə qovuşmağı, canı könüldən istə. Dodağını və damağını oynatmadan, Rəbbin adını (ürəyindən) söylə!" deməkdir. Sonradan gələn, Mövlananı tanımayanlar, ney, saz, def kimi çalğılar çalaraq, gazel oxuyub dönərək, rəqs edərək, nəfslərini zövq aldırmışlar.

  Bu, dinimizə uyğun olmayan hallarına ibadət adını verə bilmək və özlərini din adamı tanıda bilmək üçün, Mövlana da belə edərdi. Biz mevleviyiz, onun yolundan gedirik deyərək, əsldən uzaqlaşmışlar. Halbuki Cəlaləddini Rumu yenə, Məsnəvidə bir çalğıçı ilə həzrəti Ömərin hekayəsinə yer verər. Hekayədə iştirak edən çalğıçı uzun və boşuna keçən bir ömürün sonunda qəbiristanlığa gəlmişdir.

  Sonunda peşman olmuş və həzrəti Ömərin əlində tövbə etmişdir. Böyük alim Abdullahı Dəhləvi həzrətləri; "Üç kitabın bərabəri yoxdur. Bunlar; Qurani Kərim, Buxariyi şərif və Məsnəvidir." buyurdu. Yəni övliyalıq yolunun kəmalatını bildirən kitabların ən üstünü Məsnəvidir. Lakin övliyalıq və peyğəmbərlik kəmalatını bildirən kitabların ən üstünü, İmamı Rəbbani həzrətlərinin Məktubat kitabıdır. Mövlana həzrətləri, ölümə, "Şəbi Arus- toy gecəsi" adını verməkdədir. Onun üçün, təsəvvüf əhlinə görə ölüm; bir fəlakət deyil, gözəl və şirin bir şeydir. Təkrar Allaha dönmək olduğundan, ancaq bir sevinc vəsiləsidir. Təsəvvüfdə qədər və ümidsizlik yoxdur. Tək sevgi və təcəllilər vardır. Bunun üçün Mövlananın

"Gəl, gəl, hər kim olsan ol gəl!

Allaha şirk qoşanlardan, atəşpərəstlərdən, bütə tapınanlardan da olsansa gəl!

Bizim dərgahımız ümidsizlik dərgahı deyil.

Tövbəni yüz dəfə pozmuş olsansa belə gəl!"

buyurduğu deyilməkdədir.   

 

 SANKİ ÜÇÜNCÜMÜZ SƏN İDİN .

 Şəmsəddin Attar izah edər: Mövlana bir gün məsciddə vəz edərkən, mövzu; Xıdır ilə Musa aleyhiməssəlamın hekayəsinə gəlmişdi. Bu hekayəni, elə fesahat və bəlağət ilə izah edirdi ki, hər kəs nəfəsini kəsib, qəlb qulağı ilə dinləyirdi. Mənim yanımda bir şəxs başını önünə əymiş bir şeylər zümzümə edirdi. Qulaq asdım, dediklərini anladım. "Sanki yanımızda idin, sanki üçüncümüz sən idin." deyirdi. Bunun Xıdır olduğunu anladım. Yanına gəldim.

  "Anladım. Sən Xıdırsan, nə olar, mənə lütfkarlıq et!" dedim. Cavab olaraq; "Burada həzrəti Mövlana varkən, mənim sənə lütfkarlıq etməyim dəniz yanında təyəmmüm kimi olar. Sənin bütün müşküllərini o həll edər." dedi və gözümdən itdi. Mən bu halı Mövlana həzrətlərinə izah etmək üçün yanına getdiyimdə, mən daha sözə başlamadan; "Ey Attar! Xıdır əleyhissalamın sözləri doğrudur." deyərək mənim sözümü kəsdi.

ŞÜBHƏSİZ MƏRHƏMƏT EDƏR .

 Mövlana, Allahu təalanın yaratdığı bütün məxluqata mərhəmət sahibi idi. Bir gün Nəfisüddin Sivasıya bir qəpik verib çörək aldırdı. Çörəyi əlinə alıb bir viranəyə getdi. Nəfisüddin də gizlicə onu təqibə başladı. Sonunda, Mövlananın o çörəyi yeni balalamış bir itə öz əlləriylə yedirdiyini gördü. Mövlana dönüşündə, Nəfisüddinin özünü təqib etdiyini anlayıb; "Bu heyvan yeddi gündür açdır və balalarına şəfqətlə baxmış və heç yanlarından ayrılmamışdır.

  Rəsulullah əfəndimiz bir hədisi şəriflərində; "Mərhəmətlilərin ən böyüyü olan Allahu təala, qullarından mərhəmətli olanlara mərhəmət edər. Ey ümmət və Əshabım! Siz də Onun yaratdıqlarına mərhəmət edin ki, sizə də səma əhli mərhəmət etsin" buyurdu. Nəfisüddin bu sözlər üzərinə ağlayaraq Mövlananın əllərini öpdü və heyvanlara belə bu qədər mərhəmətli olan siz, təbiətiylə dost və dostlarınıza da mərhəmət edərsiniz." dedi. Bunun üzərinə Mövlana; "Əvliyaullahın mərhəməti bir çoxdur; bütün məxluqata və dostlarına da şübhəsiz mərhəmət edər." buyurdu.

BU QIZILLARI PALÇIĞA ATIN.

 Səlcuqlu Sultanı Rüknəddin, Mövlanaya beş kisə qızıl göndərib alalmasını arzu etdi. Tələbələrindən Məcdüddin, Mövlanaya qızılları ifadə edincə; "Məni həqiqətən sevirsinizsə, bu qızılları çöldəki palçığın içinə atın!" buyurdu. Tələbələri bu əmri dərhal yerinə yetirdilər. Dünyaya qiymət verən bəzi kəslər, bu qızılları götürmək üçün palçığın içində axtarışa başladılar. Lakin üstləri, başları, üzləri palçıqdan görünməz hala gəldi. Mövlana, tələbələrinə onların bu vəziyyətlərini göstərərək; "Bu qızıllar, bu gördüyünüz dünya əhlinin üstünü başını batırdığı kimi, axirət əhli olanların da ürəyini qaraldar, çirklədər. Müxtəlif günahlara göndərib, ibadətlərdən saxlayar. Bu sözlərimi səhv anlamayın.

  Dünya üçün işləməyin demək istəmirəm. Dünya malının məhəbbətini qəlbinizə qoymayın deyirəm. Heç ölməyəcəkmiş kimi dünyaya, sabah öləcəkmiş kimi axirətə çalışmaq lazım gəldiyini hər kəs bilər. Burada diqqət yetiriləcək nöqtə; ehtiras və tama etmədən qənaət üzrə olmaqdır. Dünyada, axirət səadəti üçün çalışmalı, qazanmalı, niyyəti düzəltməlidir. Çünki İslamiyyət, insanlara faydalı olmağı əmr edər. Ən böyük səadət, ən böyük sərmayə, halalından qazanıb, xeyr və hasenat edərək axirətə göndərməkdir. Buna baxmayaraq əsl sərmayə, mal, mülk, pul sahibi olmaq deyil, elm, əməl, ixlas və gözəl əxlaq sahibi olmaqdır." buyurdu.

 AXİRƏTƏ BİRLİKDƏ GETSİN .

Bədrəddin Tirmizi adında biri simə ilə məşğul olardı. Mövlananın adını eşidərək Konyaya ziyarətinə gəldi. Əvvəl oğulu Sultan Vələdə uğrayaraq, edəcəyi qızıllardan hər gün bir dirhəm Mövlananın tələbələrinə verəcəyini vəd etdi. Bu xəbəri Mövlanaya çatdırdılar, lakin o heç cavab vermədi. Bir neçə gün sonra Bədrəddinin işlədiyi yerə getdi. Bədrəddin simə elmiylə məşğul olaraq qızıl etməyə çalışırdı.

  Mövlananın gəldiyini görüncə, ayağa qalxaraq hörmət göstərdi. Mövlana, oradakı dəmirdən, misdən və digər mədənlərdən edilmiş əşyaları tək-tək götürüb Bədrəddinə verməyə başladı. Bədrəddin, hər əlinə gələn əşyanın ən yüksək nizamda som altından edilmiş olduğunu heyrətlə gördü. Mövlana, Bədrəddinin çaşmış bir halda özünə bağdığını görüncə; "Ey Bədrəddin! Sən simə ilə məşğul olmağı burax. Çünki sən axirətə gedincə, simə dünyada qalacaq. Sən elə bir simə ilə məşğul ol ki, səninlə birlikdə axirətə getsin. Məhz o da din elmidir. Bu, qəlbdən masivayı, Allahu təaladan başqa hər şeyin sevgisini çıxarıb, Allahu təalanın bəyəndiyi şeyləri ürəyə doldurmaqla olar." buyurdu.

 

  ÖVLİYA ŞƏFQƏTİ

Mövlana həzrətləri, mərhəmət sahibi idi,

Heyvanlara belə o, çox şəfqətli idi.

 

Bir gün sevdiklərindən, pul verib birinə,

Bir çörək aldıraraq, götürdü onu əlinə.

 

Sonra bir viranəyə, gedib o saat,

Yedirdi bir itə, əliylə onu şəxsən.

 

Təqib etdi o kimsə, hara getdiyini,

Və gördü bir itə, çörək yedirdiyini.

 

Mövlana ona gəlib, buyurdu ki: Ey filan,

Bilərəm, yeddi gündür, aç dayanır bu heyvan.

 

Yeni balalamışdır, həm də bu viranədə,

Onları burağıb da, ayrılmır yenə də.

 

Bir ana şəfqətiylə, balalara bağır,

Yanlarında gözləyib, bir yerə ayrılmır.

 

Rəsulullah hədisdə, buyurur ki çünki;

Allah da rəhmət edər, mərhəmətli qullara.

 

Ey Eshabım, siz dahi olun ki mərhəmətli,

Mərhəmət etsinlər sizə də səma əhli."

 

O adam ağlayaraq, dedi ki Mövlanaya: "

Əfəndim, həmd olsun ki, Allahu təalaya,

 

Sizləri tanımaqla, şərəfləndirdi bizi,

Himayə edərsiniz, dünyada hamımızı.

 

Axirət üçün dahi, ümidliyəm indidən,

Bizi qurtararsınız, Cəhənnəm atəşindən."

 

 Buyurdu: "Vəlilərin, çoxdur şəfqəti,

Qurtarar dostlarını onların şəfaəti."

 

  HAMISI İMAN ETDİLƏR

Mövlana, təhsil üçün, Konyadan bir gün yenə,

Şama gedirdi ki, uğradı Nusaybinə.

 

Xristian keşişlər, bir yerə gəlmişlər idi,

Əcaib istidraçlar, xalqa göstərərdilər.

 

Nümayiş etmək üçün, həzrəti Mövlanaya,

Bir oğlan vələdinı, uçurdular havaya.

 

Cəlaləddini Rumu, bir dua etdi o an,

 Havada qala qalıb, düşmədi yerə oğlan.

 

 Fəryad edirdi ki, qorxusundan o vələd;

Düşüb də öləcəyəm, endirin məni tez!

 

Çox məşğul oldularsa da, keşişlərin bir çoxu,

Heç endirə bilmədilər, havadan o uşağı.

 

Oğlan qışqırdı ki: "Sizin yanınızdakı,

O şəxsin duasıyla, işbu hal oldu vaqe.

 

Ancaq onun duası, qurtarar məni bundan,

Yoxsa həlak olaram, yerə düşüb buradan.

 

 Keşişlər bil-məcburu, ona gəlib bu dəfə,

Dedilər: "Dua et də, o vələd düşsün yerə.

 

 Buyurdu ki: "Heç bir şey qurtarmaz o uşağı,

Kəlmeyi-şəhadət, qurtarar tək onu.

 

Oğlan bunu eşidincə, sevinib bu xəbərə,

Kəlmeyi-şəhadət, söyləyib endi yerə.

 

Keşişlər bunu görüb, heyrətdə qaldı hamısı

Və insafa gələrək, iman etdi cümləsi.

 

  "ALLAH, ALLAH" SƏSLƏRİYLƏ

  Mövlananın Cəlaləddin adında bir tələbəsi vardı. Ticarətlə məşğul olar, at alıb satardı. O izah edər; "Bir gün Mövlana həzrətləri sarığını sarıb, geyinmiş olduğu halda, mənə bir at hazırlamamı əmr etdi. Mən, atların içindən ən güclüsünü yəhərləmək üçün hüzurundan ayrıldım. Lakin at nadinclik etdiyindən, heç cür yəhərləyə bilmirdim. Yanıma iki adam alıb, atı zorla yəhərlədik. Buna baxmayaraq at hələ sakitləşməmişdi. O halıyla Mövlananın olduğu yerə gətirib, atın hazırlandığını bildirdik.

  Mövlana çölə çıxar çıxmaz at sakitləşdi. Mövlana ata minib, qiblə istiqamətində yola çıxdı. Ancaq axşama doğru, tər içində, toza qərq olmuş bir vəziyyətdə döndü. At olduqca zəifləmiş görünürdü. Cəsarət edib bir şey soruşa bilmədik. Sabahısı gün yenə bir at hazırlamamı əmr etdi. Başqa bir atı yəhərləyib gətirdik. Dünənki kimi getdi, axşama doğru gəldi. Üçüncü gün də eyni şəkildə getdi. Axşama doğru gəldiyində; "Əlhəmdülillah! Ey camaat! Müjdələr olsun ki, o kafir, Cəhənnəmin dibini boyladı." dedi. Biz ədəbimizdən yenə bir şey soruşa bilmədik. Aradan bir neçə gün keçmiş idi. Şam tərəfindən bir karvan gəlib, o tərəflərdə, müsəlmanlar ilə Moğolların etdiyi döyüşü izah etdilər. Dedilər ki; "Düşmən əsgəri olduqca çox idi. Müsəlmanlar məğlub olmaq üzrə idilər.

  Son üç gündə, Mövlana həzrətləri, bir atın üzərində olduğu halda döyüş meydanında göründü. Ən ön sırada "Allah, Allah" səsləriylə düşmənə hücum edib önünə gələni bir vuruşda ikiyə bölürdü. Müsəlmanlar, Mövlananın ağla sığmaz hallarını və köməyini görüncə, pozulan əhvalları düzəldi. Ard arda etdikləri hücumlarla düşməni geriyə püskürtdülər. Mövlana həzrətləri düşmən komandirini öldürüncə, kafirlər qaçmağa başladılar." Mən bu xəbəri eşidincə, düz müəllimim Mövlananın hüzuruna getdim. Məni görüncə; "Müsəlman əsgərlərə kömək edilmiş və zəfərə qovuşmalarına səbəb olunmuşdur. Ey Cəlaləddin! Bizə can-ı könüldən xidmət edənlər dünya və axirətdə qəm və kədərdən xilas olar." buyurdu.

 BAŞQA BİR ŞEY BİLMİRƏM

  Mövlananın tələbələrindən biri, həcc vəzifəsini etmək üzrə Hicaza getdi. O Hicazda ikən, evində xanımı, Ərəfə gecəsi bir nimçə halva edib, Mövlananın tələbələrinə göndərdi. Mövlana, halvanı qəbul edib, orada olan bütün tələbələrinə şəxsən öz əliylə bölüb verdi. Hər kəs hissəsinə düşəni götürdüyü halda, nimçədən heç bir şey azalmadı. Alanlar təkrar aldılatr, doyana qədər yeddilər, yenə azalmadı. Bunun üzərinə halva dolu nimçəni Mövlana mübarək əlinə alıb; "Bu nimçəni sahibinə göndərim." deyərək çölə çıxdı. İçəri girdiyində, əlində nimçə yox idi. Sabahısı gün halvanı gətirən xanım, nimçəsini mədrəsənin mətbəxində axtartdırdı, ancaq, tapa bilmədi. Mövlananı da bunun üçün narahat etmədi.

  Aradan günlər keçdi, həccə gedənlər dönməyə başladılar. Bu xanımın da bəyi Kəbədən dönüb Konyaya gəldiyində, o nimçə, əşyalarının arasından çıxdı. Qadın nimçəni görər görməz tanıyıb, heyrətindən donub qaldı. Bəyinə; "Mən Ərəfə gecəsi bu nimçə ilə halva edib Mövlananın tələbələrinin yeməsi üçün göndərmişdim. Nimçəni sabahısı günü axtartdırdığım halda tapa bilmədim. Necə oldu ki bu nimçə sənin əlinə keçdi?" dəyincə, çaşma sırası hacıya gəldi. O da; "Ərəfə gecəsi hacı yoldaşlarımla oturub söhbət edirdik. Bir ara çadırın qapısından bir əl bu nimçəni uzatdı. Biz də nimçəni götürdük, əlin sahibini axtarmaq da ağlımıza gəlmədi. Halvanı yedikdən sonra nimçəni tanıdım. Kimsəyə verməyib əşyaların arasına qoydum. Başqa bir şey bilmirəm." dedi. Bunun Mövlananın bir kəraməti olduğunu anlayınca, ona olan bağlılıqları daha da artdı.

  NƏ SORUŞSALAR BİLİRƏM DE!

  Mövlananı sevənlərdən bir kimsə, Misirə ticarət etmək üçün getməyə hazırlandı. Qohumu getməməsi üçün çox məcbur etdi isə də, dinləmədi və qərarından imtina etmədi. Bunun üzərinə yaxınları, vəziyyəti Mövlanaya bildirib, getməməsini xahiş etdilər.

 Mövlana da: "Getmə!" dedi. Ancaq o kimsə dinləməyib gizlicə yola çıxdı. Gəmi ilə səfər edərkən, bir küffar gəmisi bu gəncin olduqu gəmiyə hücum etdi. Bir çox yolçu ilə birgə, bu gənci də əsir götürdülər. Məmləkətlərinə aparıb müxtəlif yerlərdə işlətdilər. Gənc, başına gələn fəlakətlərin səbəblərini, Allahu təalanın sevdiyi bir qulun sözünü dinləməməkdən olduğunu anlayıb, çox peşman olub, tövbələr edib istigfar etdi. Bu şəkildə qırx gün davam etdi. Sabahısı gün yuxusunda Mövlananı gördü. Ona; "Sabah səndən bəzi şeylər soruşacaqlar.

  Nə soruşsalar, bilirəm, de!" deyə tənbehetdi. Bir xəstəlik ilə əlaqədar dərman təsvir etdi. Gənc oyandığında sevincə qərq olub, səhəri iplə çəkdi. Səhər yanına gələnlər ona "Həkimliklə əlaqədar bir məlumatın varmı?" deyə soruşdular. Gənc də; "Var!" dəyincə, gənci götürüb o yerin hökmdarının yanına apardılar. Məgər o yerin hökmdarı xəstə imiş. Heç bir həkim dərdinə çarə tapa bilməmiş, hökmdar da xəstəlikdən xilas ola bilməmiş. Bu gənc, xəstə hökmdarı görüb; "Mənə, bu bu meyvələrdən bu qədər, bu bu otlardan bu qədər gətirin." dedi. Qısa zamanda tapıb gətirdilər. Gənc, hamısını gözəlcə üyüdüb qarışdırdı və məcun halına gətirərək xəstəyə yerdirdi.

  Xəstə, Allahu təalanın icazəsiylə bir anda şəfa tapdı. Hökmdar bu xəstəlikdən ümidini kəsmiş ikən, birdən şəfaya qovuşunca, gəncə; "Bir muradın varsa söylə, yerinə yetirim. Mal, mülk istəsən səni zəngin edək." deyə israrla soruşduqda, gənc; "Mən, heç bir şey bilməyən bir kimsəyəm. Ailəmdən və müəllimimdən icazəsiz pul qazanmaq üçün evdən çıxışım. Məni yolda əsir götürüb, buralara gətirdilər.

  Əsir olunca, başıma gələn bu müsibətin səbəbini anlayıb, çox tövbə etdim və müəllimim Mövlana həzrətlərindən üzr istədim. Özünü, xilas olmam üçün Allahu təalaya vəsilə etdim. Bu axşam müəllimim Mövlana, mənə bu sizə etdiyim şeyləri tərif etdi. Mən də eynilə etdim. Gördüyünüz kimi, bütün bunlar, müəllimimin himməti və bərəkətiylə oldu." dedi. Hökmdar gənci sərbəst burağdı. Çox pul verərək zəngin edib, məmləkətinə göndərdi. Mövlanaya da bir çox hədiyyələr göndərdi.

EY TALEHSİZ ADAM!

   Konyada Tacəddin adında övliyanı və hallarını inkar edən biri vardı. Mövlana həzrətlərinin də əleyhinə idi. Bu adam bir gecə özünü necəsə Cəhənnəm qapısında dayanmış gördü. Cəhənnəmliklərin vəziyyətini olduğu kimi seyr etdi. Orada bir adamı əli ayağı bağlı olduğu halda bir Cəhənnəmdən çıxarıb, o biri Cəhənnəmə soxurdular. Dörd adam da orada dayanmış;

 "Ey talehsiz adam! Bu aman verməyən ağır və kədərli yükün altından xilas olmağın üçün vəlilərin sözlərini oxu." deyirdilər. Tacəddin bu heybətdən orada donub qalmışdı. O yazıq adam; "Mənə Allahu təalanın razılığı üçün bir neçə söz öyrədin." deyə xahiş edirdi. Bu sırada özünə Mövlana həzrətlərinin Məsnəvisindən bir neçə beyt öyrətdilər. O da bu beytləri oxudu. Oxucu oxumaz bütün zəncirləri və bağları üzərindən götürüldü. Sonra da Cənnət tərəfinə yönəlib getdi. Tacəddin yuxudan oyanar oyanmaz Mövlananın mədrəsəsinə qaçdı. Yolda Mövlana həzrətləri ilə qarşılaşdı. Mövlana həzrətləri ona; "Ey Tacəddin! Bir yerdə yalnız vəlilərin sözləri insanın belə imdadına çatar və kömək istəyənlərə kömək etsə, artıq onların söhbətinin nələr edəcəyini və onlara qarşı bəslənən sevginin bərəkətinin insanı haralara çatdıracağını düşün." buyurdu. Gördüyü yuxuya Mövlana həzrətlərinin vəqf olduğunu anlayan Tacəddin, əllərini öpüb sadiq tələbələrindən biri oldu.

 YA RƏBBİ!

 Mövlana həzrətləri gecə-gündüz cənabı Haqqa niyaz edər yalvarardı: "Ya Rəbbi! Bizim halımıza baxaraq rəftar etmə. Öz ikram və ehsanına görə bizimlə rəftar et. Ya Rəbbi! Kərəm və ehsanınla hidayət etdiyin qəlbi təkrar dəlalətə, pozğunluğa meyl etdirmə. Bəlaları bizdən sərf et, çevir və dəyişdir. Ey əfvi çox olan, günahları örtən Rəbbim! O günahlar səbəbindən bizdən intiqam alma. Bizə əzab etmə. Ya Rəbbi! Biz nəfs ilə şeytana it kimi tabe olduqsa da sən, əzab aslanını bizə saldırtma.

  Ey Hayy, əbədi diri olan Rəbbim! Tələb və dua üzərinə necə olar ki kərəm etməzsən. Sən kərəm sahibisən. Ey məxluqatın, varlıqların canlıların ehtiyacını aradan qaldıran Rəbbim! Sən varkən heç bir kimsəni xatırlamaq və ondan bir şey ümid etmək layiq deyil. Ya Rəbbi! Ruhumda bir elm qatarası var. İlahi onu heva küləyiylə bədən torpağından mühafizə et. Ey ehsanı çox olan Rəbbim! Cəfa içində keçib gedən ömürə mərhəmət et.

  Ey bağışlamağı sevən Rəbbim! Bizi bağışla. Üsyan dərdimizə çarə et. Ey kömək istəyənlərin köməkçisi! Bizi hidayətə çıxar. Ya Rəbbi! Dua və yalvarışlarımızda sənə layiq olmayan sözləri bilməyərək söyləyib səhvlərdə olmuşuqsa, o sözləri sən islah et və duamızı qəbul buyur. Çünki sözlərin hakimi və sultanı ancaq sənsən. Ey aləmin yaradıcısı! Kasvətli, qaralmış, qatılaşmış sanki daş kimi olan ürəyimizi şam kimi yumşalt, fəryadımızı, ahu vahımızı, xoş eylə ki rəhmətini cəlbetsin, çəksin. Bizi kölə kimi istifadə edən bu itaətsiz nəfsdən bizi satın al. O nəfs bıçaqı sümüyə dirəndi (zülmü canımıza çatdı). Ya Rəbbi! Sənə nə ifadə edim. Çünki sən gizli və açıq hər şeyi bilirsən."

ALLAHU TƏALAYA TƏVƏKKÜL EDİN

  Monqolların Anadolu ümumi qubernatoru Bəyçi Noyan, Konyanı muhasirəyə aldı. Konyalılar çox çətin və iztirablı günlər yaşadı. Muhasirənin götürülməsi üçün Mövlana həzrətlərinin hüzuruna çıxıb; "Əfəndim! Bizə mərhəmət edin. Bəyçi Noyan, bildiyiniz kimi Konyanı muhasirə etdi. uşaqlarımızla çox çətinliyə düşdük. Qorxu içində yaşayırıq. Əgər bizə kömək etməsəniz, sonumuz fəlakət olar.

 Çünki Bəyçi Noyan, hansı şəhəri fəth etdisə xalqı qılıncdan keçirib, mallarını əllərindən aldı. Bu işə bir tədbir görməyinizi xahiş edirik." dedilər. Mövlana; "Siz, Allahu təalaya təvəkkül edin. Doğru bir etiqad ilə cənabı Haqqın övliyasını vəsilə edərək dua edin. İnşaallah çətinliyiniz dəf olar." buyurdu. Sonra şəhərdən çıxıb meydanın ortasında dayandı. Qibləyə dönərək namaz qılmağa başladı.

  Ətrafda minlərlə Monqol əsgəri vardı. Bəyçi Noyana böyük bir çadır qurmuşlardı. Əsgərlər dərhal komandirlərinə qaçıb; "Şəhərdən yaşlı bir kimsə çıxdı. Mavi xalatlı, sarıqlı, heybətli bir adamdı... Meydanda namaz qılmağa başladı. Nə bir qorxu, nə bir həyəcanı var. Əsgərlərdən heç biri yanına yaxınlaşmağa cəsarət edə bilmir...." dedilər.

  Bəyçi Noyan, əsgərlərinə; "Ox yağışına tutaraq dərhal öldürün!" dedi. Bu əmr üzərinə, oxçular əllərini sadaklarına atmaq istədiklərində, hər birinin qolları yerindən qalxmaz hala gəldi. Heç birisi ox ata bilmədi. Bu vəziyyəti görən Bəyçi Noyan, süvarilərə; "Atlara minib qılıncla üzərinə hücum edin! "əmrini verdi. Süvarilər dərhal ata minib sürmək istədilər, lakin atların ayaqları torpağa batdı. Atlar, üzərindəki əsgəri apara bilməz hala gəldi.

   Bunu da heyrətlə görən Bəyçi Noyanın canı sıxıldı. Özü oxunu çəkib atmaq istədi. Nişan alaraq Mövlanaya atdı. Atdığı üç ox da hədəfə deyil, Bəyçinin önünə düşdü. Bu halı da görən qubernator Noyan, yaxşıca hirslənib atını gətirmələrini əmr etdi. Ata mindisə də, atı heç cür hərəkət etdirə bilmədi. Hiddəti çoxalan Bəyçi, atdan enib piyada olaraq hücum etmək istədi. Lakin ayaqları tutulub üzüstə yerə düşdü.

   Üzü yaralanan Bəyçi, nə edəcəyini bilmədi. Olanları şəhərdən təqib edən xalq, heyrətdən heyrətə düşdülər, hamı bir ağızdan təkbir gətirdilər. Nəhayət Bəyçi Noyan heç bir şey etməyə qadir ola bilməyəcəyini və Mövlana qarşısında acizliyini anlayınca; "Bu kimsə, indiyə qədər qarşılaşdığım insanların heç birinə bənzəmir. Bunun, Allahu təalanın himayəsi altında olan kəslərdən olduğu aydın olur. Bu qədər əsgəri gücümlə, deyil özüylə mübarizə etmək, üzərinə doğru bir addım belə ata bilmədik. Bununla yaxşı dolanmaqda, müqavilə bağlamaqda fayda vardır." deyərək, əsgərini yığıb muhasirədan vəz keçdi.

ÇOX SÖZ SÖYLƏMƏ

 Oğlu Sultan vələdə belə nəsihət etdi; "Ey oğlum! Sənə vəsiyyət edirəm ki: Hər halda elm, ədəb və təqva üzərinə ol. Hər zaman keçmiş din böyüklərinin əsərlərini araşdıraraq, Əhli sünnə vəl-camaat yolundan ayrılmamağı vəzifə bil. Fiqh (İslam hüququ) və hədisi şərif öyrən, cahil sofulardan olma. Namazı hər zaman camaatla qıl, lakin imam və müəzzin olma. Şöhrət istəmə, çünki şöhrət fəlakətdir. Mövqeyə bağlı olma.

  Yazdığın şeylərdə adını yazma. Məhkəmədə hakim hüzuruna çıxma. Kimsəyə zamin olma. Xalqın işlədiyi işlərə qarışma. Dövlət böyüklərinin uşaqlarıyla yoldaşlıq etmə. Uzlətə çəkilmə, tək qalma. Çox söz söyləmə. Çox söz eşitmək ürəyə nifaq verər. Sözü inkar etmə. Onun söyləyənləri və sahibləri çoxdur. Az söylə və xalqın pislik və əyrilərindən aslandan qaçar kimi qaç, bir kənarda dayan.

  Qadınlardan və dində əyri yollara girənlərdən çəkin. Hər kəslə və zənginlərlə söhbət etmə (oturub qalxma). Halal ye və şübhəlilərdən qaçın. Dünya malına qapılma. Dünya arzusu dinin itməsinə səbəb olar. Çox gülmə və qəhqəhə çəkmə. Çünki çox gülmək ürəyin ölümüdür. Hər kəsə şəfqətlə bax. Xainliklə baxma. Xaricini bəzəmə. Çünki xaricin bəzəyi üçün, ürəyin, ruhun xarab olduğunu göstərər. Başqalarıyla mübarizə etmə və heç kimdən bir şey istəmə. Kimsəyə xidmət buyurma. Alimlərə, övliyaya, mal, can və bədənlə xidmət et. Din böyüklərinin hallarını inkar etmə. Çünki inkar edənlər rahat və qurtuluş görə bilməzlər." buyurdu.

MƏNİ QƏSSABIN ƏLİNDƏN QURTAR

Mövlana həzrətlərinin sağlığında qəssabın biri, bir öküzü kəsmək üçün satın aldı. Öküzün ayaqlarını bağlayıb yatırtmaq istədiyində, öküz, ipləri qoparıb qaçdı. Qəssab arxasından tutmaq üçün qaçdısa da yetişə bilmədi. Öküz, Mövlananın atasının məzarı yaxınlarına gəldi. O əsnada məzarın başında Mövlana həzrətləri Qurani Kərim oxuyurdu. Hal diliylə ona; "Məni bu qəssabın əlindən qurtar." dedi.

   Mövlana, öküzün üzərinə əlini qoyub oxşadı; "Kədərlənmə, cənabı Haqq hər şeyə qadirdir." buyurdu. Bu sırada qəssab, əlində kəndir və bıçaq olduğu halda təngnəfəs çıxıb gəldi. Mövlana gələn qəssaba, öküzün azad edilməsini, azadlığına qovuşdurulmasını istədi. Qəssab da Mövlana həzrətlərinin xatiri üçün öküzü azad etdi. Qəssab gedincə Mövlana, mübarək əlini öküzün üzərinə qoyub dua etdi və o gündən sonra bir daha o öküzü görən olmadı. Bunun üzərinə Mövlana; "Bu öküz, kəsilib bişiriləcək zamana gəlmiş ikən, bizim tərəfimizə gəlmək surətiylə, kəsilib parçalanmaqdan xilas oldu.Məhz bunun kimi bir insan da, Allahu təalanın övliyasına canı könüldən təslim olub əmrlərinə uyğun yaşar, ona tələbə olsa, qiyamət günündə Cəhənnəmə aparan mələklərin əlindən xilas olar." buyurdu.

İMDADINIZA ÇATARAM

Mövlana həzrətləri vəfatından bir az əvvəl tələbələrini yığdı. Şəfqətlə onlara baxdı və; Vəfatımdan sonra xatirinizə pərişan və narahat olarıq deyə gəlməsin. Nə halda olsanız olun, mənimlə olun. Məni xatırlayın. Allahu təalanın icazəsiylə sizə özümü göstərər, maddi və mənəvi köməklər edərəm. Quruda və dənizdə, Allahu təalanın icazəsiylə imdadınıza çataram. Sözlərimi yaxşı dinləyin, sizə bəzi tövsiyələr verəcəyəm. Bunları eşidənlər, eşitməyənlərə söyləsinlər.

  Gizli və aşkar Allahu təaladan qorxun. Günahlardan çəkinin. Az yeyib, az yatıb, az danışın. Çox oruc tutun. Zamanlarınızı namaz qılaraq qiymətləndirin. Şəhvəti tərk edib, səfehlərlə, cahillərlə mübarizə etməyin. Onlarla oturub qalxmayın. Onları özünüzə həmsöhbət etməyib, həmişə yaxşı insanlarla birlikdə olunuq. Ya xeyr danışın və ya susun. İnsanların çətinliklərinə səbr edin. Bilin ki, insanların ən xeyirlisi, insanlara ən faydalı olandır. Qəbirimin üzərinə edəcəyiniz türbənin qübbəsi yüksək olsun. Çox uzaqlardan görünsün. Çünki, türbəmi görənlər doğru bir etiqad ilə məni, Allahu təalaya vəsilə edərək dua edərlər. Məni vəsilə edərək Allahu təaladan rəhmət və bağışlama istəyərlərsə, dualarının qəbul olması üçün mən də Rəbbimizə yalvararam. Beləcə dualarının nəticəsi, Allahu təalanın icazəsiylə hasil olar. Rəhmət və bağışlamaya məzhər olarlar." buyurdu.

 

BİR ANDA QIRX YERDƏ

Bir-birindən xəbərsiz, qırx adam, ayrı-ayrı,

Evə dəvət etdilər, bir gecə Mövlananı.

 

Heç birini qırmayıb, etdilər razılıq,

Hamısı ilə oturub, etdilər gecə söhbət.

 

Sabahısı gün onlardan; bir-birini görənlər,

Dərhal bir-birlərinə, verdilər bunu xəbər.

 

Və lakin digərləri, çaşaraq bir nə qədər,

 Dedilər ki: "Mövlana, bizdə idi dünən gecə.

 

Halbuki heç birində, deyildi o böyük şəxs,

Öz xanalarında, tək idi o saat.

 

TAYYİ ZAMAN, TAYYİ MƏKAN

Həzrəti Mövlananın, mübarək xanımları,

Deyir ki, bir gün evdə, görmədik Mövlananı.

 

Halbuki bir az əvvəl, otururdu otaqda,

Bir az sonra bağdıq ki, görünmür ortada.

 

Biz belə danışarkən, axşam oldu nəhayət,

Sonra qapı açılıb, içəri etdi avdət.

 

Çevirmək istəyincə, ayaqqabılarını,

Gördüm kənarında, Məkkənin qumlarını.

 

Haradan gəldiyini, ondan sual edincə,

Buyurdu ki: "Məkkədə, bir dostum vardı əvvəl.

 

Onun ziyarətinə, getmişdim bir az əvvəl,

O qumlar da Hicazın, qumlarıdır olabiləcək.

 

Düşündüm ki "Bu qədər, qısacıq bir zamanda,

Hicaza gedib gəlmək, necə olar görəsən?"

 

O bunu anlayaraq, buyurdu ki: "Vəlilər,

Kəramət əhli olub, sanki ruh kimidirlər.

 

Qısaldar Haqq təala, onlar üçün bu yeri,

Bir addımda xərclər, uzun məsafələri.

 

Qaynaqlar

1) Tam Elmihal Seadeti Ebediyye; (48. Nəşr/təzyiq), s. 1047

2) Abidin Paşa, Məsnəvi Şərhi

3) Mövlana Məscid, Məsnəvi Şərhi

4) Hər kəsə Lazım Olan İman; s. 60, 402

5) Rəhbər Ensiklopediyası; c. 3, s. 194

6) Əhməd Eflaki, Menakıb-ül-Arifin

7) Nefehat-ül-Üns; s. 516

8) Risaləs(n)i Sipahsalar; s. 9

9) İslam Alimləri Ensiklopediyası; c. 8, s. 147